شناخت ابعاد تاریخی،فرهنگی ،سیاسی و اجتماعی قم

 قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح درجهان اسلام دارای سابقه ای غنی و تمدنی کهن و با تاریخ چند هزارساله در مرکز کشورمان ایران واقع شده است. این شهر به لحاظ سبقه تاریخی، مذهبی و جغرافیایی از دیرباز در مرکز توجهات ،تعاملات و تبادلات دینی، فرهنگی وسیاسی و حتی اقتصادی در ادوار مختلف تاریخ ایران وجهان می باشد و تا به امروز این روند ادامه داشته است. دراین گزارش سعی شده به پیشینه تاریخی شهر قم وچگونگی شکل گیری مذهب تشیع در این منطقه جغرافیایی ایران پرداخته شود و درصدد یافتن پاسخی برای این سؤال است که چرا قم پس ازپذیرش اسلام توسط بومیان ساکن و مهاجرین به قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح شد و مذهب تشیع را درحالی پذیرفت که سایر نقاط ایران هنوز در تردید پذیرش اسلام یا باقی ماندن بر آیین آبا و اجدادی خود بودند؟ نتایج بررسی های انجام شده در این گزارش، با استناد به منابع تاریخی و روایی، نشانگرآن است که مردم قم از همان ابتدای ورود اسلام، تفکر شیعی را برگزیدند وبرحفظ وگسترش آن اهتمام ورزیدند و هرچندکه اشعریون در گسترش و توسعه مذهب تشیع در این منطقه نقش به سزایی داشتند اما یکی از عوامل اصلی نفوذ شیعه در این منطقه روایاتی از معصومین (علیهم السّلام) است که درباره فضیلت شهر مقدس قم بیان شده و همچنین ورود حضرت معصومه(س)را یکی دیگر از عوامل گسترش شیعه در این شهردانست ودر عصر حاضرمی توان با توجه به مراکز و اماکن مذهبی، در راستای ارتقاء وتوسعه گردشگری مذهبی این شهر پرداخت.

آنچه از تاریخ شهر قم به دست می آید این است که پیدایش این شهر به پیش از اسلام بر می گردد و قبل از اسلام محلی به نام قم بوده اما حدودش در آن زمان مشخص نبوده است. جمعی ازقوم اشعری ها که از نژاد یمنی و شیعه بودند بعد از اسلام به قم آمدند و با حضورشان کم کم این سرزمین را توسعه دادند. از دیدگاه تاریخ اشعری ها از مفاخر قم به شمار می آید و ورود آنها به قم همزمان با تشیع و ولایت خاندان اهل بیت پیامبر(ص) بوده است. در کتاب انوارالمشعشعین از کتاب سیره الملوک عجم آمده است که بهرام گور به طرف سرزمین های ارمنی نشین می رفت؛ گذرش به اطراف ساوه افتاد در آنجا ماند و قم و روستاهای آن را بنا نهاد و آنجا را »ممجان« نامگذاری کرد. شواهد و آثار تاریخی باقی مانده از خرابه های شرقی شهر قم و همچنین اسامی روستاهای اطراف این مطلب را تایید می کندکه قم قبل از ظهور اسلام وجود داشته است. ازجمله نام قم و توصیف زعفران آن در کتاب (خسرو وکواذان وریذک) از آثار زمان ساسانی،توصیف شده است.قدمت تاریخی قم به حدی است که بنای شهر را به یکی از پادشاهان پیشدادی یعنی طهمورث(دومین پادشاه پیشدادی)نسبت داده اند و تردیدی نیست که در سلطنت ساسانیان قم ، به عنوان یک روستا معروف بوده است. درنهایت این که قم به صورت شهرک یا یک روستاباچند محله ، قبل از اسلام وجود داشته و همچنین در کتاب شاهنامه ابوالقاسم فردوسی (قرن چهارم)که روایتی از تاریخ ایران باستان است، نام قم سه بار آمده است.

 

فتح قم توسط مسلمین:

با بررسی و مطالعه تاریخ شهرقم، این سرزمین توسط مسلمانان ، در زمان عمر خطاب خلیفه دوم ، سال 23 هـ .ق به هنگام حمله مسلمانان به ایران،شهر قم به فرماندهی ابوموسی اشعری (عبدالهلال بن قیس) فتح شد ؛ هر چند که برخی فتح قم را به فرماندهی (احنف بن قیس)نسبت می دهند.به مرور امکان رفت و آمد مسلمانان عرب به قم باز شد و سرانجام در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (پنجمین خلیفه جنایتکار اموی که از سال 65 تا 86 قمری خلافت کرد) قوم بنی الاشعر، طایفه مومن و شیعه اشعری از قلمرو حکومت ظالمانه عبدالملک خارج شد و به قم پناهنده شدند و کم کم قم را تحت سیطره خود قرار دادند. در زمان هارون الرشید(پنجمین خلیفه عباسی که ازسال 170 تا 193 هجری قمری حکومت کرد)یکی از شخصیت های مشهور قم به نام حمزه بن یسع از هارون الرشید درخواست کرد تا قم را از اصفهان جدا و مستقل نماید و با اجازه هارون الرشید ، او در این خصوص تلاش وکوشش فراوان کرد و محدوده قم را تعیین و اراضی کشاورزی و مالیات آن را مشخص نمود.( محمدی اشتهاردی، ص15)

 

مساجد مهم و تاریخی قم:

1-مسجد مقدس جمکران :یکی از اماکن زیارتی در نزدیکی شهر قم، مسجد جمکران است. جمکران روستایی است در فاصله پن کیلومتری شرق شهر قم که در قرن چهارم هجری از روستاهای بنام این منطقه بوده و بارها درکتاب تاریخ قم (اشعری قمی ، ص 34 و 35)از آن به عنوان روستایی که پیش از آمدن اشعریون به قم اهمیت داشته، یاد شده است. همانجا ذکر شده است که طایفه بنی اسد در جمکران قم استقرار یافتند.( اشعری قمی، ص38 )در آن کتاب، روایات مختلفی درباره بنای این روستا آمده که از آن جمله، آن است که روستای جمکران را داوود بن سلیمان بنا کرده است. این نقل ها نشان از تقدس این روستا از ایامی دیرین دارد.بنای این مسجد، بنا به روایتی که قدمت آن و مأخذ معرفی شده، محل تردید واقع شده(مدرسی طباطبائی،1353 صص34 و33 )به دستور امام زمان (علیه السّلام)صورت گرفته و ایشان به یکی از شیعیان جمکران دستور بنای آن را داده اند. به همین دلیل، مسجد یاد شده، تقدیس شده و در حال حاضر تحت عنوان مسجد مقدس جمکران از آن یاد می شود. قدیمی ترین تاریخی که در آن ثبت رسیده است، سنگی است باتاریخ 1158 که اشعاری روی آن حک شده و نام آقا علی اکبر جمکرانی را به عنوان بانی مسجد می شناساند.

2- مسجد امام حسن عسکری (ع): در قرن سوم هجری قمری مسجد امام حسن عسکری( ع)به دستور امام حسن عسکری(ع)و به دست احمد بن اسحاق قمی، وکیل آن حضرت بنا شده است (ناصرالشریعه، ص227؛ فقیهی، ص139-138)بنای مسجد از جمله در دوره صفویه بارها مورد مرمت و نوسازی قرارگرفته است. قدیمی ترین بخش آن در سال(1129هـ .ق )ایوان جنوبی آن به عنوان قدیمی ترین بخش مسجد بنا شده است و در زمان قاجاریکبار توسط حاج حسین کدخدادر دوره پادشاهی فتحعلی شاه قاجارمرمت و تعمیر گردیده است. سپس در دوره ناصرالدین شاه سال ( 1286 هـ.. ق)توسط حاج ابراهیم تاجر در قسمت غربی زیرزمین و شبستان بنا نهاد شد. (ناصرالشریعه،ص230)مسجد امام حسن عسکری (ع)در نزدیکی حرم حضرت معصومه(س)قرار گرفته است و ازقرن نهم به بعد متولیان آستانه حضرت معصومه(ع)تولیت مسجد امام حسن عسکری (ع)را نیز بر عهده داشتند(قریشی؛بابائی ، ص167)

3- مسجد جامع قم: این مسجد پس از مسجد امام حسن عسکری (ع)قدیمی ترین مسجد شهرقم است . که بانی آن معلوم نیست مسجد جامع قم در قرن سوم هجری به واسطه یکی از علما و محدثین قم به نام ( ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری) که در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسکری (ع)به شمار می رفت بنا شده است. اما در کتاب گنجینه آثار قم بیان شده که بانی این مسجد سلطان جانی خان پادشاه تاتار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال 755 بوده است.(فیض قمی، 1348 ش) ، اما روایت  تاریخی موجود در خصوص این بنا و همچنین یافته های باستان شناسان قدمت تاریخی این بنا را متعلق به دوران سلجوقی می داند، براساس اطلاعات بدست آمده ،کتیبه ای در این مسجد وجود داشته که اطلاعات تاریخی دقیقی در خصوص صحت بنا در آن درج شده بود،که در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار این کتیبه به طوری آسیب دید که بسیاری از اطلاعات تاریخی متعلق به این بنا هم از میان رفت. با این حال، این مسجد غیر از کارکرد مذهبی و اجتماعی کنونی اش، برای گردشگران شهر قم، جاذبه ای تاریخی بسیار ارزشمند و برای علاقه مندان به هنر و معماری اثری فاخر، زیبا، اصیل و تماشایی است .

4-مسجد اعظم:این مسجد در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)به سعی و کوشش آیت اله بروجردی درسال( 1334 هـ. ش)توسط استاد (حسین بن محمد معمار) معروف به (لُرزاده) بنا گردید. این مسجد که به لحاظ بزرگی و عظمت اش مسجد اعظم نام گرفته و در زمره مساجد سه ایوانی است که ارتفاع گنبد آن به 24 متر می رسد و شبستان گنبددار آن، سراسر مزین به کاشی های معرق است و در ضلع جنوبی صحن واقع شده که از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق و غرب مرتبط است. مجموعه مسجداعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتیق حرم مطهر و از جنوب غرب به خیابان ساحلی رودخانه و گنجینه حرم مطهر مرتبط می باشد(نوبان ، ص 106و108 )

مدارس مذهبی قم:

1- مدرسه رضویه: هنگامی که با دعوت مامون هفتمین خلیفه عباسی امام رضا (علیه السّلام)ناچار شد از مدینه به خراسان هجرت کند، ابتدا ازمدینه به بصره وسپس به بغداد و ازآنجا به سمت قم حرکت کردند و همه از ایشان می خواستند که مهمان آنها گردد و این افتخارات نصیب آنها شود، درآخر آن حضرت فرمودند: شتر من به هرجا رفت و کنار خانه هرکسی توقف کرد مهمان او می شوم، شتر مسیری راپیمود تا به در خانه ای رسید و توقف کرد، صاحب آن خانه در خواب خود، دیده بود که امام رضا(ع) فردا، مهمان خانه اوخواهد شد. امام در همانجا پیاده شد و مهمان اوگردید و هنگامی که امام رضا(ع) به خراسان رفت، مردم قم درآن مکان شریف، مسجد و مدرسه ساختند و امروز این مدرسه در خیابان آذر قم به نام مدرسه رضویه معروف است.(قمی ،ج 7 ، ص 245)

2ـ مدرسه ستیه و بیت النور: در یکی از کتاب هایی که مورد اعتماد علمای بزرگی چون علامه مجلسی و محدث قمی به نام تاریخ قم نوشته حسن بن محمد سال( 378 هـ.ق)است، چنین آمده: زمانی که مامون برای استقرار حکومت خود به اجبار امام رضا(ع)را از مدینه به خراسان آورد. این خبر به حجاز رسید. در سال (201 هـ.ق )حضرت معصومه (س)به همراه بستگان خود برای دیدار برادرش، مدینه را به سمت خراسان ترک کردند. آن حضرت زمانی که وارد ساوه شدند بیمار گشته از همراهان پرسیدند: اینجا تا قم چقدر راه است؟عرض کردند: ده فرسخ به خدمتکار خود فرمود: به جانب قم روانه شویم،وقتی به قم رسیدند، به منزل موسی بن خزرج بن سعد واردشدند. او در منزل خود با کمال احترام از آن بانوی بزرگوار پذیرایی کردند. اما پس از 16 یا 17 روز آن بانو رخت از جهان بربست وپسران سعد و شیعیان را به سوگ خود نشاند. (قمی ، ج 7 ، ص 124)هم اکنون این عبادتگاه به صورت یک بنای با شکوه در وسط ستیه در محله میدان میر قم معروف است و محل زیارت شیفتگان آل علی(ع)می باشد. (ستی)به معنی خانم است، و از آنجا که حضرت معصومه(س) مدتی در آنجا سکونت داشتند مدرسه علمیه هم جوار آن به مدرسه ستیه معروف گردیدو آن عبادتگاه را که دروسط مدرسه قرارگرفته بیت النور نامیدند.

3-مدرسه فیضیه: این مدرسه یکی از مشهورترین و پر آوازه ترین حوزه های علوم دینی در جهان است که از نیمه اول قرن( 13 هـ.ق)جایگزین بنای (مدرسه آستانه) شده و به اعتبار کتب و متون معتبر تاریخی از میانه قرن( 6 هـ.ق) وجود داشت و در عصر صفوی تجدیدبنا شده است. بنای مدرسه چهار ایوانی است و در دو طبقه با 4 حجره تحتانی متعلق به عصر قاجار و 40 حجره فوقانی متعلق به قرن(14هـ.ق) با هدایت آیت اله حائری یزدی، بر فراز حجره های پیشیندر گرداگرد میانسرا (حیاط مرکزی) بنا گردید. قدیمی ترین بخش مدرسه،ایوان جنوبی آن است که با تاریخ سال (939 هـ.ق)که به کاشی کاری های زیبایی متعلق به عصر صفوی مزین شده است و سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) محسوب می شود.(طباطبائی، ص 127 )

4-مدرسه جهانگیر خان: این مدرسه که به نام مدرسه ناصری و جانی خان نیز معروف است. مربوط به دوره صفویه می باشد.مدرسه جهانگیر خان به دلیل نقشه چند ضلعی و سر در زیبا ، ازمدارس برجسته قم به شمار می رود.این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم جهانگیر خان تعمیر شد.باردیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد در دوره ناصرالدین شاه به سال(1278 هـ.ق)به وسیله میرزا نصراله خان مستوفی تعمیر و مرمت شد به همین دلیل گاهی به نام مدرسه ناصری از آن یاد می شود. آخرین بار نیز در زمان حضرت آیت اله بروجردی در سال( 1373 هـ. ق) تعمیرات کلی در آن به عمل آمد. (دهقانپور، ص 32)

 

قم در عصر های مختلف:

مطالعه تاریخ ایران در عصرهای مختلف نشان دهنده آن است که جامعه ایران شاهد تغییرو تحولات گوناگونی درابعاد مختلف سیاسی،اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و مذهبی بوده است که روشن نمودن علل و چگونگی این تحولات هم از نظر داخلی و هم خارجی نیاز به بررسی دقیق و مطالعه کافی در این زمینه دارد که در ذیل اشاره مختصری به می نمایم.

1- عصر آل بویه: درقرن چهارم هجری و دردوره آل بویه به علت گرایش به تشیع شهر قم مورد توجه قرار می گیرد.سپس دوره سلجوقیان و در قرن های پنجم وششم هجری ادبا و دبیرانی در قم تربیت شدند که در دولت مشغول به کارشدند.قم در تمام این دوران با شهرهای دیگر شیعی مثل کاشان،ری،آوه و فراهان مراوده داشت و مذهب شیعه رادرآن شهرها ترویج می داد.شهر قم نیز از حمله مغولان در امان نماند و مورد حمله و غارت آنها قرار گرفته است.( فقیهی، ص 131،132)درقرن های هشتم و نهم هجری به سبب وجودآستانه مبارکه حضرت معصومه (س)و علی رغم وسعت کوچک قم، هم مورد توجه حاکمانو امیران آن زمان قرار داشت. درقرن هشتم نیزخاندان های معروف وبرجسته ای مثل خاندان صفی(مدرسی1364 ص 937) در شهر قم به عنوان امیران محلی ساکن بودندوبا رابطه ای که با دولت های بزرگ داشتند قدرت خود را در شهر حفظ کردند و به همین علت گاهی بر سر همین رقابت ها قم دچار حمله و یورش قرار گرفته است.شهر قم در قرن نهم هجری همزمان با حکومت آق قویونلو ها و قراقویونلو ها مورد توجه قرارگرفت. به عنوان مثال در زمستان و بهاراوزون حسن در این شهر اقامت می کردند و شهرت داشت که این شهر اقامتگاه زمستانی شاهان این سلسله بوده است. همچنین از سوی شاهان این سلسله، فرامینی درباره تولیت آستانه حضرت معصومه(س)در دست است(مدرسی طباطبائی، ج،1 ص193 به بعد)

2- عصر صفوی: در زمان صفویان شاه اسماعیل صفوی، به علت داشتن مذهب تشیع به این شهراهمیت بیشتری می دادند یکی از یادگاریها وآثار معماری شاه اسماعیل در شهر قم، ایوان شمالی آستانه حضرت معصومه(س)است که در دوران سلطنت شاه اسماعیل ساخته شده و کتیبه آن موجود است. از آن پس در دوران صفویه شهر قم، مورد توجه بیشتر قرار گرفت و به دلیل قداست محیط حرم، از آنجا به عنوان مرکزی برای دفن برخی از سلاطین صفوی استفاده شد. قبر پنج تن از سلاطین صفوی با نام های شاه صفی م1052  ،شاه عباس دوم م 1077  ،شاه سلیمان م1105، شاه سلطان حسین خلع در 1135،شاه طهماسب دوم خلع در 1144 و شماری دیگر از شاهزادگان وامرای این دولت در اطراف حرم است. مسأله انتقال مردگان برای دفن به قم، گرچه از پیش از این زمان سابقه داشت، اما از دوره صفوی به صورت رسمی رایج درآمد که تاسالهای اخیر ادامه داشت ولی اکنون کاهش یافته است. (ستوده؛ ترابی، ص34 )

3-عصر قاجاری: یکی از علل رشد و پیشرفت فیزیکی و فرهنگی شهر قم در دوره اخیر مدیون توجه سلاطین قاجاربه خصوص فتحعلی شاه قاجار(سلطنت از 1212 تا 1250)و فرزندان او و برخی از وزراء و سلاطین بعدی قاجار است. او در ابتدای سلطنت خود نذر کرده بود تا یک صد هزار تومان زر در تجدید بناو مرمت آستانه حضرت معصومه(س)تخصیص کند(مدرسی طباطبائی ، ج،1 ص27 ) در آن زمان، میرزای قمی (م 1232)درقم زندگی میکرد که بسیار مورد توجه و عنایت شاه قاجارقرارداشت و ایشان به کرات به قصد زیارت و دیدارملاقات با میرزای قمی وارد این شهر شده و برای مدتی در آنجا می ماند.علت این توجه در درجه اول معطوف به تجدید بناو مرمت آستانه مبارکه حضرت معصومه(س) بوده به نحوی که بنای فعلی آن به طور کامل، از دوره قاجار است؛ به طوری که کتیبه های موجود کاملا بر این امر گواهی می دهد.مقبره بسیاری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتیق یا کهنه آستانه مقدسه است.

معروفترین آنها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسیار زیبایی بر آن نهاده شده و حجرهای مستقل و زیبا به آن اختصاص یافته که شمار زیادی از شاهزادگان قاجاری نیز در آنجا مدفون هستند. مقبره محمد شاه قاجار نیز در صحن عتیق واقع شده است. همچنین می توان به مقبره مَهْد عُلْیا، مادر ناصر الدین شاه، فخر الدوله، دختر ناصر الدین شاه، معتمد الدوله گرجی، از چهرههای سیاسی برجسته دوره قاجار و بسیاری دیگر یاد کرد.(ستوده؛ ترابی، ص49) مقبره میرزا حسن خان مستوفی الممالک نیز یکی از مقابر زیبای قاجاری درمحدوده صحن کهنه آستانه حضرت معصومه (س)است.در عصر قاجاری، یک تحول جمعیتی جدیدی در قم ایجاد شد که ترکیب قومی شهر را تغییرداد. طوایف متعددی به صورت مهاجرت های جمعی، از سمت غرب کشور، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدریجی به داخل شهر، ترکیب جمعیتی آن را عوض کردند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسیار قدیمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع از میان رفتند. طوایف مهمی که بدین ترتیب در قم اسکان یافتند، عبارتند از طوایف:عبدالملکی، بیگدلی، گائینی، کلهر،لَشَنی، کُرْزهبر، زندیه، خلج و شاد قلی(مدرسی طباطبایی ،1364 ص 79) به دلیل تلاشهای علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره قاجاری صورت گرفت و به یمن تألیف آثاری چون تاریخ دارالایمان قم و جز آن، می توان شناخت دقیقی نسبت به وضعیت این شهر در دوره قاجاری به دست آورد.(مرعشی نجفی ، ج،2 صص94 – 65)

4- عصر پهلوی: در عصرپهلوی سه حوزه قدرت مجزا از هم در قم وجود داشت: نخست حاکم شهر که نماینده دولت در شهر بوده، دوم تولیت آستانه قم که موقوفات زیادی از املاک را در اختیار داشته و خود نیز صاحب املاک و ثروت فراوان و طبعا صاحب نفوذ قابل ملاحظه ای بوده؛ سوم، رهبری دینی و روحانی که شمار زیادی از طالب و سایر مردم از آن تبعیت می کرده اند. این سه منبع قدرت، در عصرپهلوی در این شهر فعال بوده اند. در عصرپهلوی قم نیز مانند سایر شهر ها وارد عرصه جدیدی شده است برای اولین بار همسر ودختران رضاشاه، درسال(1305هـ.ش )بدون حجاب به قم آمدندکه باعث اعتراض شیخ محمد تقی بافقی(م 1365 ق)یکی از روحانیان آن دوران شد اما بعد از چندروز رضا شاه شخصا به قم آمد وآن روحانی معترض را مورد اذیت وآزار قرارداداین اعتراض اولین برخوردسیاسی در شهر قم علیه حکومت پهلوی محسوب می شود که در سال بعد با قیام آقا نوراللّه نجفی از رهبران مشروطه اصفهان (م 1360 ش) بر ضد دولت رضاخان ادامه می یابد و پس از آن با آغاز سختگیری های دولت، متوقف می گردد.

گردشگری

قرن بیست و یکم را باید عصر صنعت گردشگری نام نهاد، زیرا پیشرفت فناوری موجب می شود تا وقت انسان بیش از پیش آزاد گردد و زمان بیشتری را صرف اوقات فراغت خود نماید. به دلیل زیر ساخت های فناوری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده درقرن بیست و یکم، پدیده گردشگری یک واقعیت اجتناب ناپذیر در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاو او خواهد بود.

دیگر نقاط دنیا چه به صورت حقیقی و واقعی و چه به صورت مجازی با انگیزه های مختلفی جزو ملزومات زندگی قرن بیست ویکم شکل دهنده جریانی است که مرزهای ملی و بین المللی را درنوردیده و رویکردی فراتر از دولت و ملت خواهد داشت. گردشگری به عنوان یکی از منابع در آمد و ایجاد اشتغال در سطح محلی می تواند راهکاری برای توسعه اقتصادی باشد.گردشگری بخصوص در زمان که سود فعالیت های دیگر بخش های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزین مناسبی برای آنها و راهبردی برای توسعه است. امروز صنعت گردشگری به اندازه ای در توسعه اقتصادی – اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را (صادرات نامریی) نام نهاده اند.

همچنین باید افزود که چرخه عظیم مالی که به طور غیرمستقیم حول محور صنعت گردشگری می چرخد، به مراتب مهم تر از درآمدهای مستقیم بر اقتصاد جهانی تاثیر گذار است. با توجه به موارد فوق مهمترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان قم، صنعت گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی است و دلیل آن وجود حرم حضرت فاطمه معصومه(س) مسجد مقدّس جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امامزادگان و وجود ابنیه و بناهای تاریخی و باستانی سطح شهر قم است که در تمام فصول سال پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها می باشد.همین امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده وبا توجه به این که قم ام القرای جهان اسلام ویکی از مهم ترین پایگاه مذهبی جهان تشیع و نیز دومین مرکز زیارتی کشور ایران محسوب می شود . به لحاظ موقعیت مذهبی خاص این استان در میان دیگر شهر ها (گردشگری مذهبی)جای رشد و توسعه قابل توجهی در این شهردارد،بدین سبب نیازمند اهتمام بیشتر مسئولان به توسعه زیرساخت های گردشگری مذهبی می باشد.بسیاری از مردم نسبت به جاذبه های استان قم شناختی ندارند از این روباید نسبت به آگاهی مردم اقدامات فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صورت پذیرد با این تفاسیر،شهرداری ها به عنوان یک نهاد اجرایی قادر به ارائه هماهنگی در زمینه تسهیلات و نیز سازماندهی امکانات در زمینه گردشگری مذهبی می باشند و قادرند حلقه اتصال بین مردم و نیز گردشگری مذهبی در راستای ارتقاء و توسعه شهرقم گردند. بی تردید نقش شهرداری ها در ساماندهی گردشگران بسیار برجسته است و سیستم مدیریت شهری هم به لحاظ تئوریک و هم به لحاظ عملی دارای توان عملیاتی لازم جهت توسعه گردشگری مذهبی می باشد؛ به بیانی دیگر ، توسعه گردشگری شهری با بهره گیری ازظرفیتهای مدیریت شهری کاملا منوط به نزدیک کردن سیاست نهادهای تاثیرگذار در شهروسازمانهای مرتبط با مقوله گردشگری نظیر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری است  

گردشگری سیاحتی قم :

در شهر قم ظرفیت های گردشگری پیدا و پنهانی در زمینه جذب گردشگر وجود دارد.قم علاوه بر اینکه شهری با مقصد زیارتی است به دلیل وجود جاذبه های تاریخی و طبیعی می تواند از مقاصد گردشگری سیاحتی نیزبه شمار آید که مهمترین آنها را درذیل مطرح می نمایم.

1- دریاچه نمک: این دریاچه آب شور عظیم در حد واصل استان قم،اصفهان و سمنان قرارداشته و دارای وسعت بسیار زیادی است که حدود60 کیلومتر از شهر قم درجناح شرقی است. در جنوب این دریاچه ،کویر وکاروانسرای مرنجاب و سفیدآب ودر شرق آن کاروانسرای شاه عباسی ، قصر بهرام وسیاه کوه قرارگرفته اند.

2- کویر قم: این کویر که ازشمال به دیرگچین و انتهای پارک ملی کویر ، از شرق به دریاچه نمک، از غرب به اتوبان تهران- قم و ازجنوب و جنوب شرقی به قم و دریاچه نمک می رسدکه محدوده ای بالغ بر ده هزار هکتار می باشد و به دلیل موقعیت طبیعی وجغرافیایی آن و نزدیکی به تهران و قم، جایگاه مناسبی برای جهانگردی و گردشگری به شمار می آید.

3-گنبد نمکی قم: تنها گنبد نمکی متقارن جهان است که با دارا بودن دریاچه ای کوچک در دل خود پدیده ای طبیعی و منحصر به فرد به شمار می رود.یکی از جاذبه های ژئوتوریسمی در ایران گنبد های نمکی است که ابن گنبد های نمکی، حاصل چین خوردگی های زمین شناختی هستند که از فشار دائمی به لایه های نمک حاصل شده اند. ایران دارای گنبدهای نمکی فراوانی است که قابلیت و جاذبه های چندجانبه ای در جذب توریست دارد. این گنبد در فاصله 20 کیلومتری غرب شهر قم واقع شده است و جزء بزرگترین و زیبا ترین گنبدهای نمکی ایران شناخته می شود.

4-دره قاهان: در 35کیلومتری جاده ساوه – سلفچگان واقع شده است .این دره به لحاظ تقسیمات کشوری ، درحوزه استحفاظی استان قم واقع شده که یکی از بخش خلجستان محسوب می شود.طول این دره حدود 30 کیلومتر بوده و مجموعه ای از روستا را در خود جای داده است.دره قاهان سرزمین چهار فصلی است که در هر زمان زیبایی های خاص خود را دارد.

5- تالاب مره: این دریاچه آب شور در مجاورت دریاچه حوض سلطان و در شرق آن با فاصله نزدیکی قرار دارد و بیشتر ماه های گرم کاملا خشک است و به شوره تبدیل می شود. این تالاب عمدتا از بقایای رودخانه های فصلی کم عمقی که به آن می ریزد تغذیه می شود و مامن و ماوای پرندگان بسیاری است که در فصول مختلف سال از راههای دور ونزدیک به آن می آیند.مسیر دسترسی به این تالاب، ازطریق جاده خاکی است که از حوزه مسیله و کاج به دیر گچین کشیده شده است و از میانه های آن می توان با طی کردن مسیری 20کیلومتری رو به شمال به کناره های این تالاب رسید. بهترین زمان برای انجام این بازدید ، اوایل بهار هر سال است.

6- منطقه حفاظت شده پلنگ دره: وسعت این منطقه معادل 31735 هکتار در جنوب غربی شهر قم واقع شده است .در ناحیه شمالی پلنگ دره، منطقه سلفچگان، در ناحیه شرقی آن رودخانه قمرود و در غرب آن روستای کوچک قرارگرفته است.از سال 1375 به عنوان منطقه شکار ممنوع و در سال 1388 در لیست مناطق حفاظت شده کشور قرار گرفت.این منطقه ، زیستگاه انواع وحوش ازجمله پلنگ بوده و نام و شهرت خود را این حیوان گرفته است . به همین جهت از دیر باز مورد توجه شکارچیان بوده است.

7-دریاچه حوض سلطان: این دریاچه با مساحتی حدود 330 کیلومتر مربع  به دریاچه شاهی و دریاچه قم نیز مشهور است. در شمالغربی دریاچه نمک و شمال استان قم قراردارد. این دریاچه شامل دو چاله جدا از هم یکی به نام حوض سلطان و دیگری به نام حوض مره است که با آبراهه باریکی به هم وصل می شوند.دریاچه حوض سلطان در ساعات مختلف روز و در فصل های گوناگون ، مناظر زیبایی ازخود را به نمایش می گذارد.

8- برف انبار: این مکان در جنوب شرقی روستای فردو و شمال غربی نراق مرتفع ترین قله استان با ارتفاع حدود 3175 متر از سطح دریااست. این منطقه حدودا در 4 کیلومتری روستای فردو قراردارد.در کوهپایه برفانبار دو چشمه آب سرد در فاصله یکصد متری از هم وجوددارند که از دل کوه و سه چال برف خیز جریان می یابند و به باغهای انبوه فردو منتهی می شوند. همچنین این چشمه ها از معدود چشمه های آبی می باشند که در تمام طول سال در استان گرمسیر قم، آب جاری دارند و خشک نمی شوند.( دهقانپور، ص 12 6)

میراث فرهنگی و گردشگری قم:

شهر قم علاوه بر دارا بودن اماکن مذهبی و تاریخی بسیار مهم نیز می تواند در جذب گردشگردان در حوزه فرهنگی و تاریخی بسیار حائزاهمیت باشد که باید آنها را دید و شناخت و از همه مهمتر به دوستداران فرهنگ و تمدن شناساند که مهمترین آنها را در ذیل مطرح می نمایم.

1- مقابر باغ گنبد سبز: این بنا مربوط به قرن (8 هـ .ق) است در بخش شرقی شهر قم واقع شده و متشکل از سه،برج آرامگاهی است. مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های اشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی میدانند.در یکی از بناها، مقبره خواجه اصیل الدین و  دو تن ازامرای خاندان صفوی مربوط به سال(761 هـ .ق)قرار دارد.دربنای دیگر، مقبره خواجه علی صفی و سه تن از امرای دیگر خاندان صفوی مربوط به سال (792 هـ..ق)جای گرفته و مقبره شمالی به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری تعلق دارد.

2-تیمچه بازار فرش: تیمچه بازار بزرگ قم یکی از بناهای تاریخی و آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی به شمار می آید. معماری این بنا در دوره ناصری و توسط استاد حسن قمی مشهور به معمار باشی سال (1301 هـ . ق)صورت گرفته است. تیمچه بازار از بنایی با دو طبقه و پوشش طاق و گنبد تشکیل شده است. طبقه زیرزمین بنا با 20 حجره و طبقه بالا با 12 غرفه دارای ارسی های زیباست. همچنین سقف تیمچه دارای سه چشمه است.

3- کاروانسرای دیر گچین: این کاروانسرا در مرکز پارک ملی کویر و در فاصله 70 کیلومتری از شهرقم قرار دارد ،کاروانسرا در زمان اردشیر ساسانی ساخته شده در دوران صفویان و سلجوقیان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و همچنین درزمان قاجار قسمتهای جدیدی به آن اضافه شده است. این کاروانسرا دارای 6 برج است که 4 برج به قطر 6 متردر گوشه ها و دو برج نیمه مدرن در طرفین ورودی قراردارد.دلیل نامگذاری این کاروانسرا تحت عنوان گچین این بوده است که عمده مصالح استفاده شده در آن گچ میباشد؛ این کاروانسرا به دلیل داشتن امکانات، قدمت و وسعت بسیار بالا، به عنوان مادر کاروانسراهای ایران به حساب می آید.همچنین وجودتمام مایحتاج مسافران در داخل کاروانسرا شامل مسجد، آسیاب، حیات خلوت حمام و سرویس بهداشتی است

4- سدکُبار: این سد در 25 کیلومتری جنوب قم ،برروی رودخانه کُبار قرار گرفته و برحسب ظاهر از آثار دوره ایلخانی قرن(7 و 8 هـ .ق) می باشد.سدکُبار که تاریخ ساخت آن به 1700 سال پیش بازمی گردد، به عنوان قدیمی ترین سد قوسی جهان شناخته می شود و تامین آب مورد نیاز دشت کُبار باعث رونق کشاورزی در این منطقه شده است. این سد با داشتن 25 متر ارتفاع از کف رودخانه و طول تاج 55متر، می تواند 450،000 متر مکعب آب را در پشت خود ذخیره کند. مصالح مورد استفاده برای ساخت این سد سنگهای لاشه شکل گرفته و تراشیده شده،دارای یک برج آبگیر می باشد. همچنین سد کُبار در دوره صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

5-خانه تاریخی ملاصدرا: خانه ملاصدرا فیلسوف بزرگ قرن 11 که فلسفه اشراق را به نهایت اوج خود رساند و در منتی الیه غرب روستای کهک استان قم قرار دارد و عمر ساختمان سرخ رنگ و کاه گلی آن به دوره صفویه می رسد. تزئینات بنا شامل گچبری شبه سجاده ای و مشبک های گچی در نورگیرهاست.در شرق خانه قنات نسبتا پرآبی وجود دارد که جزئی از مجموعه خانه مالصدرا محسوب می شود.

6-خانه امام خمینی(ره): این خانه یکی دیگراز اماکن منتسب به امام خمینی (ره)که مورد توجه ویژه گردشگران داخلی و خارجی است که در سال ( 1335 هـ .ش )توسط امام خمینی(ره)خریداری شده و تا سال( 1342 هـ .ش)در آن زندگی کرده اند. ساختمان در اشکوبه و بسیار ساده ای است که از زیرزمین و طبقه همکف تشکیل شده است.حیاط ساختمان در قسمت جنوبی قرار گرفته و در شمال شرق وغرب آن فضاهای سرپوشیده قراردارد.استقرار فضاها به گونه ای است که پلکانی میانی، ساختمان را به دو بخش بیرونی از سمت شرق واندرونی در سمت غرب تقسیم می کند. تالارسمت شرق محل سخنرانی حضرت امام خمینی (ره)در دهه های گذشته بود.

7- موزه آستانه مقدسه: این موزه که از موزه های قدیم ایران و از گنجینه های کم نظیر به شمار می آید در آبان( 1304 هـ .ش)افتتاح شدو در سال های 1372 با چهره ایی نوین و در سطحی بسیار بالاتر نمایان شد.این موزه با مساحتی حدود 1000 متر مربع در دو طبقه دارای بخش های نمایشی اداری و موزه داری است دو تالار بزرگ نمایشی با ازاره های کاشی کاری شده زیبا که در کنار صحن حرم آستانه قراردارد.

8 –تپه باستانی قلی درویش: محوطه قلی درویش در حاشیه جنوبی شهر قم، ابتدای بزرگراه قم – جمکران در کیلومتر نخست جاده قدیم قم- کاشان واقع شده است.از سال 1381 تا 1396 محوطه قلی درویش به مدت 12 فصل کاوش شد. این محوطه در برگیرنده سه دوره اصلی شامل : عصر برنز قدیم (حدود 3500 تا 2800 قبل از میلاد)برنز جدید(حدود 1800تا 1200قبل از میلاد) و عصر آهن ( حدود1500 تا1200 قبل از میلاد) می باشد.

9- قلعه تاریخی دولت آباد: این قلعه با مساحتی در حدود 3 هکتار، متعلق به دوره زند و قاجاریه در فاصله 60 کیلومتری نسبت به مرکزاستان قم به سمت نیزار قرار گرفته است. قلعه دارای 12 برج در چهار جهت و دو ورودی در شمال و جنوب بوده است.

10- خانه تاریخی زند: خانه حاج علی خان زند در مرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله چهارمردان قرار دارداین ساختمان متعلق به اواخر دوره قاجار یعنی حدود 140سال قبل است و در حال حاضر موزه مردم شناسی استان قم است.