رویکردتاریخ قم ،به قلم معصومه قنبری مزرعه نوی

قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح درجهان اسلام دارای سابقه ای غنی و تمدنی کهن و با تاریخ چند هزارساله در مرکز کشورمان ایران واقع شده است. این شهر به لحاظ سبقه تاریخی، مذهبی و جغرافیایی از دیرباز در مرکز توجهات ،تعاملات و تبادلات دینی، فرهنگی و سیاسی و حتی اقتصادی در ادوار مختلف تاریخ ایران وجهان واقع شده و تا به امروز این روند ادامه داشته است. دراین مقاله سعی شده به پیشینه تاریخی شهر قم وچگونگی شکل گیری مذهب تشیع در این منطقه جغرافیایی ایران پرداخته شود و درصدد یافتن پاسخی برای این سؤال است که چرا قم پس ازپذیرش اسلام توسط بومیان ساکن و مهاجرین به قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح شد و مذهب تشیع را در حالی پذیرفت که سایر نقاط ایران هنوز در تردید پذیرش اسلام یا باقی ماندن بر آیین آبا و اجدادی خود بودند؟ نتایج بررسی های انجام شده در این مقاله، با استناد به منابع تاریخی و روایی، نشانگرآن است که مردم قم از همان ابتدای ورود اسلام، تفکر شیعی را برگزیدند و برحفظ وگسترش آن اهتمام ورزیدند و هرچندکه اشعریون در گسترش و توسعه مذهب تشیع در این منطقه نقش به سزایی داشتند اما یکی از عوامل اصلی نفوذ شیعه در این منطقه روایاتی از معصومین (علیهم السّلام) است که درباره فضیلت شهر مقدس قم بیان شده و همچنین ورود حضرت معصومه(س) را یکی دیگر از عوامل گسترش شیعه در این شهردانست ودر عصر حاضرمی توان با توجه به مراکز و اماکن مذهبی، در راستای ارتقاء وتوسعه گردشگری مذهبی این شهر پرداخت.  یکی ازمباحث مهم درحوزه شهر و شهر نشینی که سبقه ایی برابر زندگی اجتماعی انسان ها در کنار یکدیگر دارد؛ «آشنایی با تاریخچه پیدایش شهر و نحوه چگونگی شکل گیری شهرنشینی است». مبحث آشنایی با تاریخ و پدیده های اجتماعی و فرهنگی شهر ها ، ما را کنجکاو نمود تا در مورد « شهر قم » درقرون مختلف به بررسی مختصری بپردازیم تا نتایج و دست آوردهایمان را به اطلاع مردم خوب شهرو مسئولین عزیزمان برسانیم تا از این طریق بتوانیم، راهکارهاو راهبردهای کاربردی برای توسعه گردشگری مذهبی شهر قم ، درمدیریت آینده شهرمان ارائه دهیم. امام خمینی ( قدس سره) در رابطه با شهر قم ، فرمودند: «قم حرم اهل بیت(علیهم السّلام) است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است. از قم علم به همه جهان صادر شده است و می شود و از قم شهادت به همه جا صادر می شود. قم شهری است که در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته و از زمان ائمه اطهار (علیهم السّلام) مورد توجه اسلام بوده است و از قم تقوا، شجاعت، شهامت و همه فضایل به همه جا صادر می شد و صادر خواهد شد.علمایی که در قم، من ادراک کرده ام، کسانی بودند که در دنیا نمونه بودند، در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان سلام الله علیه » ( خمینی ، ج ۱۳، ص ۱۶۵)  و هچنین در( سال 1389) مقام معظم رهبری( مدظله العالی) در اجتماع بزرگ مردم قم ، فرمودند: «قم شهر علم است، شهر جهاد است، شهر بصیرت است. بصیرت مردم قم یکی از آن نکات بسیار مهمی است که در طول این سی و چند سال همواره خود را نشان داده است.جالب است که پیدایش شهر قم هم ناشی از یک حرکت جهادی و توأم با بصیرت. یعنی خاندان اشعریون که آمدند این منطقه را محل سکونت خودشان قرار دادند، در واقع اینجارا پایگاهی کردند برای نشر معارف اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)؛ یک مجاهدت فرهنگی را شروع کردند. اشعریون قبل از آنکه به قم بیایند ،جهادنظامی در میدان نبرد هم کرده بودند؛ بزرگِ اشعریون در رکاب جناب زیدبن‌علی (علیهماالسّلام) مبارزه کرده بود؛لذا بود که حجاج‌بن‌یوسف بر اینها خشم گرفت و اینها مجبور شدند بیایند و این منطقه را با تلاش خود، با بصیرت خود، با دانش خود، منطقه‌ علم قرار بدهند. همین هم موجب شد که حضرت فاطمه‌ معصومه(س) وقتی به این ناحیه رسیدند، اظهار تمایل کردند که به قم بیایند؛ به خاطرِ بودن همین بزرگان اشعریون. آنها رفتند از حضرت استقبال کردند، حضرت را به این شهر آوردند و این بارگاه نورانی از آن روز و از بعد از وفات این بزرگوار در این شهر نورافشانی میکند. مردم قم که پدید آورنده‌ این حرکت عظیم فرهنگی بودند، از آن روز پایگاه معارف اهل‌بیت(ع) را در این شهر تشکیل دادند و صدها عالم، محدث، مفسر و مبیّن احکام اسلامی و قرآنی را به شرق و غرب دنیای اسلام فرستادند. از قم، علم به اقصای خراسان و اقصای عراق و شامات رفت. این، بصیرت آن روزِ مردم قم است؛ که پیدایش قم بر اساس جهاد و بصیرت شد.» (سایت  WWW.KHAMENEI.IR)  پیشینه تاریخی شهر قم : آنچه از تاریخ شهر قم به دست می آید این است که پیدایش این شهر به پیش از اسلام بر می گردد و قبل از اسلام محلی به نام قم بوده اما حدودش در آن زمان مشخص نبوده است. جمعی ازقوم اشعری ها که از نژاد یمنی و شیعه بودند بعد از اسلام به قم آمدند و با حضورشان کم کم این سرزمین را توسعه دادند. از دیدگاه تاریخ «اشعری ها» از مفاخر قم به شمار می آید و ورود آنها به قم همزمان با تشیع و ولایت خاندان اهل بیت پیامبر(ص) بوده است. در کتاب انوارالمشعشعین از کتاب سیره المولوک عجم آمده است که بهرام گور به طرف سرزمین های ارمنی نشین می رفت؛ گذرش به اطراف ساوه افتاد در آنجا ماند و قم و روستاهای آن را بنا نهاد و آنجا را «ممجان» نام گذاری کرد. شواهد و آثار تاریخی باقی مانده از خرابه های شرقی شهر قم و همچنین اسامی روستاهای اطراف این مطلب را تایید می کند که قم قبل از ظهور اسلام وجود داشته است. ازجمله نام قم و توصیف زعفران آن در کتاب «خسرو وکواذان وریذک» از آثار زمان ساسانی، توصف شده است.قدمت تاریخی قم به حدی است که بنای شهر را به یکی از پادشاهان پیشدادی یعنی طهمورث (دومین پادشاه پیشدادی) نسبت داده اند و تردیدی نیست که در سلطنت ساسانیان قم ، به عنوان یک روستا معروف بوده است. درنهایت این که قم به صورت شهرک یا یک روستاباچند محله ، قبل از اسلام وجود داشته و همچنین در کتاب شاهنامه ابوالقاسم فردوسی (قرن چهارم) که روایتی از تاریخ ایران باستان است، نام قم سه بار آمده است.( محمدی اشتهاردی، صص7-10 )  فتح قم توسط مسلمین: با بررسی و مطالعه تاریخ شهرقم، این سرزمین توسط مسلمانان ، در زمان عمر خطاب (خلیفه دوم ، سال 23 هـ .ق ) به هنگام حمله مسلمانان به ایران،شهر قم به فرماندهی ابوموسی اشعری (عبدالله بن قیس) فتح شد ؛ هر چند که برخی فتح قم را به فرماندهی (احنف بن قیس) نسبت می دهند.به مرور امکان رفت و آمد مسلمانان عرب به قم باز شد و سرانجام در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (پنجمین خلیفه جنایتکار اموی که از سال 65 تا 86 قمری خلافت کرد) قوم بنی الاشعر، طایفه مومن و شیعه اشعری از قلمرو حکومت ظالمانه عبدالملک خارج شد و به قم پناهنده شدند و کم کم قم را تحت سیطره خود قرار دادند. در زمان هارون الرشید (پنجمین خلیفه عباسی که ازسال 170 تا 193 هجری قمری حکومت کرد)یکی از شخصیت های مشهور قم به نام حمزه بن یسع از هارون الرشید درخواست کرد تا قم را از اصفهان جدا و مستقل نماید و با اجازه هارون الرشید ، او در این خصوص تلاش وکوشش فراوان کرد و محدوده قم را تعیین و اراضی کشاورزی و مالیات آن را مشخص نمود.( محمدی اشتهاردی، صص13-15)  علل نامگذاری شهر قم : در خصوص انتخاب نام قم برای این شهر دلایل و اسناد مختلفی وجود دارد که به آن می پردازیم. 1ـ پیامبر اسلام (ص) در سال دهم بعثت، شبی از مکه به سوی بیت المقدس وسپس از آنجا به سوی آسمان ها عروج فرمودند و به معراج رفتند و در این سفر آسمانی جبرئیل (ع) همراه با آن حضرت بود و در این سفر خداوند متعال آیات و نشانه های بزرگ قدرتش را به آن حضرت نشان دادند. این مطلب به طورکامل و مجمل در قرآن در آغاز سوره اسراء و سوره نجم بیان شده است. یکی از دیدنی ها و شنیدنی های این سفر آسمانی ، در رابطه با شهر قم می باشد که امام صادق (ع) از پدران خود نقل فرموده است که رسول خدا(ص) فرمودند: زمانی که خداوند مرا به آسمان ها عروج داد جبرئیل مرا بر شانه راستش حمل کرد، در این هنگام به سرزمینی در «ارض جبل» نگاه کردم که سرخ رنگ و خوش رنگ تر از زعفران و خوشبوتر از مشک بود. ناگهان دیدم در آن سرزمین پیری قرار دارد که کلاه درازی برسر نهاده است از جبرئیل پرسیدم این سرزمین سرخ رنگ و خوش رنگ تر از زعفران و خوشبوتر از مشک چیست؟ گفت: این سرزمین شیعیان تو و شیعیان وصی تو علی(ع) می باشد. گفتم این پیری که کلاه بلند بر سر دارد کیست؟ گفت: «ابلیس پدر شیطان هاست». گفتم : او از مردم این سرزمین چه می خواهد ؟ گفت :«می خواهد آنها را از زیر پرچم ولایت علی(ع) خارج سازد و آنها را به فسق و آلودگی دعوت کند». گفتم: ای جبرئیل مرا به آنجا ببر. جبرئیل به سرعت  ،  مرا به آن سرزمین آورد و پیامبر(ص) به ابلیس گفت:«برخیز برو ای ملعون! برو در اموال ، فرزندان و زنان دشمنان آنها شرکت کن، زیرا تو  به شیعه من و شیعه علی(ع) راه نفوذ و سلطه ای نداری» سپس امام صادق(ع) فرمود: از این رو که پیامبر(ص) به شیطان فرمود: «قم»، این سرزمین به نام« قم» نامیده شده است.(قمی، ج7 ،ص355 ؛ مجلسی ،ج18 ،ص407 )  این روایت به عنوان یکی از معجزات پیامبرعظیم الشأن اسلام(ص) است که به طور بسیار واضحی عظمت معنوی سرزمین قم و حوادث دینی و سیاسی  که در این شهر اتفاق افتاده را به تصویر کشیده است و گویای این مطلب است که شهر مقدس قم ، مرکزی برای خداپرستان و اولیاء خداخواهد می شود. 2- واژه «قم»عربی «کومه» است با این توضیح که این سرزمین پیش ازآنکه به شکل شهر بنا شود ، دارای چاه هاوگودال های پر آبی بود که به واسطه باران جمع آوری و ذخیره شده بود. چوپان ها احشام خود را برای آشامیدن آب ،کنار آن گودال ها می بردند وبه مرور زمان برای خود سکونت گاه های موقتی در کنار گودال ها بنا کردند. در فارسی به آن گودال ها «کومه» می گویند. این کومه ها کم کم زیاد شد و به شکل روستا و سپس به صورت شهر در آمد و همان نام«کومه یا کوم» برای آن باقی ماند. پس از ظهور اسلام و نفوذ زبان عربی و آمیخته شدن ادبیات عربی و فارسی کوم مبدل به قم گردید.(رهنما، ص36 ) 3- ابومقاتل دیلمی عامل ری می گوید: از امام هادی(ع) شنیدم که فرمودند:« قم را از آن جهت قم گفتند که چون در طوفان جهانی نوح، کشتی نوح(ع) به این سرزمین رسید توقف کرد و این سرزمین قسمتی از بیت المقدس است». (قمی، ج7 ،ص 357 ) 4- امام صادق(ع) فرمودند: «از این رو قم را قم نامیدند، زیرا اهل قم با قائم آل محمد(عج) اجتماع نموده و با آن حضرت برضد طاغوت ها قیام می کنند، و با کمال استقامت و استواری به یاری او می پردازند».( قمی، ج 7، ص357 ) 5- سابقا نام روستاهای قم، کمندان بود و پس از به هم پیوستن آن ها به همدیگر و تشکیل یک آبادی بزرگتر کلمه کمندان با لفظ اختصاری «کم» خوانده شد و سپس با ورود اعراب به این آبادی به آن «قم» گفتند. (یاقوت حموی، ج 4 ،ص 397)   قداست سرزمین قم و ارزش های معنوی آن: درباره ارزش ها و ظرفیت های معنوی و تقدس سرزمین قم ، روایات ارزشمندی از سوی معصومین (علیهم السّلام )در کتب گوناگون ثبت وضبط شده است که حکایت از سبک زندگی اسلامی در این شهر دارد. مضمون روایات اسلامی درباره شهر قم و فضایل آن و زندگی در آن به اختصار عبارتند از: قم عش آل محمد(آشیانه و پناهگاه آل محمد(ص) و شیعیان آن ها)(مجلسی ،ج57 ،ص214)، مقدس بودن خاک و سرزمین قم، محل استراحت و آسایش معنوی مؤمنان و گشوده شدن دری از درهای بهشت به سوی قم. (قمی، ج 7 ،ص 357) 1ـ امام صادق(ع) فرمودند:« برای خدا حرمی است و آن مکه است، و برای پیامبر(ص) حرمی است و آن مدینه است. برای علی(ع) حرمی است و آن کوفه است. از برای ما حرمی است و آن قم است و به زودی بانوئی از نوادگان من در این سرزمین دفن شود که نام او فاطمه است کسی که مرقد او را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود». روایت کننده گوید: امام صادق(ع) قبل از آنکه امام موسی بن جعفر(ع) پدر بزرگوار حضرت معصومه(س) به دنیا بیاید این سخنان را فرمودند. (نائینی اردستانی، انصاری قمی ،ج 1،ص111؛ قمی، ج2، ص 436) 2ـ امیرمومنان علی(ع) نقل می کنندکه پیامبر اکرم(ص) فرمودند:« هنگامی که در شب معراج به آسمان چهارم رفتم نگاهم به بارگاهی از مروارید افتاد که دارای چهار پایه و چهار در بود، همچون ابریشم سبز می درخشید به جبرئیل گفتم:« این بارگاه چیست که در آسمان چهارم بهتر از آن ندیده ام؟»گفت: «حبیب من ، محمد (ص)، این بارگاه تصویر و نموداری از شهری است که نام آن شهر قم است، بندگان با ایمان در آن گرد هم می آیند ودر خط محمد و آل او هستند و امید شفاعت پیامبر(ص) را در روزقیامت دارند.».(قمی، ج 7، ص 357 )  3ـ امام رضا (ع) فرمودند:«مردم قم ،درقبرهای خود(در عالم برزخ) محاسبه می شوند وسپس از قبرهای خود به سوی بهشت می روند »و امام صادق (ع) فرمودند: «مردم قم،آمرزیده هستند». (قمی، ج 7 ، ص 245 ) 4- امام صادق (ع) فرمودند: قبل از ظهور حضرت مهدی (عج) قم مرکز علم و دانش می گردد و از آنجا علم و دانش به تمام شهرها و نقاط شرق و غرب منتشر می شود و حجت خدا بر همگان تمام می گردد و کسی نمی ماند که از سرچشمه علم و دین بهره مند نشده باشد  و درروایتی دیگر فرمودند: به زودی زمانی خواهد آمدکه قم و مردم آن حجت سایر شهرها ومردمانش می شوند و این زمان غیبت قائم ما(عج) تا ظهور اوست و گرنه زمین اهلش را به کام خود فرو می برد. (قمی،  ج 7 ، ص 357 ) 5- سلیمان بن صالح می گوید: روزی در محضر امام صادق(ع) بودیم ازفتنه و ظلم طاغوت های بنی عباس سخن به میان آمد به آن حضرت عرض کردیم برای حفظ جان خود به کجا برویم؟ فرمودند: به سوی کوفه و قم و اطراف این دو مرکز بروید سپس افزود شیعیان و دوستان ما در قم هستند و به قدری مورد توجه مردم قرار می گیرند که ساختمان های بسیار در این شهر می سازند(قمی، ج 7 ، ص 357 )  مساجد مهم و تاریخی قم: 1- مسجد مقدس جمکران :یکی از اماکن زیارتی در نزدیکی شهر قم، مسجد جمکران است. جمکران روستایی است در فاصله پنج کیلومتری شرق شهر قم که در قرن چهارم هجری از روستاهای بنام این منطقه بوده و بارها درکتاب تاریخ قم (اشعری قمی ، ص 34 و 35) از آن به عنوان روستایی که پیش از آمدن اشعریون به قم اهمیت داشته، یاد شده است. همانجا ذکر شده است که طایفه بنی اسد در جمکران قم استقرار یافتند.( اشعری قمی، ص38 ) در آن کتاب، روایات مختلفی درباره بنای این روستا آمده که از آن جمله، آن است که روستای جمکران را داوود بن سلیمان بنا کرده است. این نقل ها نشان از تقدس این روستا از ایامی دیرین دارد.بنای این مسجد، بنا به روایتی که قدمت آن و مأخذ معرفی شده، محل تردید واقع شده(مدرسی طباطبائی، 1353، ص34 و33 ) به دستور امام زمان (علیه السّلام)صورت گرفته و ایشان به یکی از شیعیان جمکران دستور بنای آن را داده‏اند. به همین دلیل، مسجد یاد شده، تقدیس شده و در حال حاضر تحت عنوان مسجد مقدس جمکران از آن یاد می‏شود. قدیمی‏ترین تاریخی که در آن ثبت رسیده است، سنگی است با( تاریخ 1158) که اشعاری روی آن حک شده و نام آقا علی اکبر جمکرانی را به عنوان بانی مسجد می‏شناساند. 2- مسجد امام حسن عسکری (ع): در قرن سوم هجری قمری مسجد امام حسن عسکری( ع) به دستور امام حسن عسکری(ع) و به دست احمد بن اسحاق قمی، وکیل آن حضرت بنا شده است (ناصرالشریعه،  ص۲۲۷؛ فقیهی، ص۱۳۸-139) بنای مسجد از جمله در دوره صفویه بارها مورد مرمت و نوسازی قرارگرفته است. قدیمی‌ترین بخش آن، در سال (۱۱۲۹هـ .ق ) ایوان جنوبی آن به عنوان قدیمی ترین بخش مسجد بنا شده است و در زمان قاجاریکبار توسط حاج حسین کدخدادر دوره پادشاهی فتحعلی شاه قاجارمرمت و تعمیر گردیده است. سپس در دوره ناصرالدین شاه سال ( 1۲۸۶ هـ.. ق)، توسط حاج ابراهیم تاجر در قسمت غربی زیرزمین و شبستان بنا نهاد شد. (ناصرالشریعه، ص۲۳۰)مسجد امام حسن عسکری (ع) در نزدیکی حرم حضرت معصومه(س) قرار گرفته است و ازقرن نهم به بعد متولیان آستانه حضرت معصومه(ع)، تولیت مسجد امام حسن عسکری (ع) را نیز بر عهده داشتند( قریشی؛بابائی ، ص۱۶۷) 3- مسجد جامع قم: این مسجد پس از مسجد امام حسن عسکری (ع) قدیمی ترین مسجد شهرقم است . که بانی آن معلوم نیست مسجد جامع قم در قرن سوم هجری به واسطه یكی از علما و محدثین قم به نام ( ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری ) كه در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسکری (ع) به شمار می رفت بنا شده است. اما در کتاب گنجینه آثار قم  بیان شده که بانی این مسجد سلطان جانی خان پادشاه تاتار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال 755 بوده است.( فیض قمی، 1348 ش) ، اما روایت تاریخی موجود در خصوص این بنا و همچنین یافته های باستان شناسان قدمت تاریخی این بنا را متعلق به دوران سلجوقی می داند، بر اساس اطلاعات بدست آمده ،کتیبه ای در این مسجد وجود داشته که اطلاعات تاریخی دقیقی در خصوص صحت بنا در آن درج شده بود، که در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار این کتیبه به طوری آسیب دید که بسیاری از اطلاعات تاریخی متعلق به این بنا هم از میان رفت. با این حال، این مسجد غیر از کارکرد مذهبی و اجتماعی کنونی اش، برای گردشگران شهر قم، جاذبه ای تاریخی بسیار ارزشمند و برای علاقه مندان به هنر و معماری اثری فاخر، زیبا، اصیل و تماشایی است . 4- مسجد اعظم:این مسجد در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) به سعی و کوشش آیت الله بروجردی درسال( ۱۳۳۴ هـ. ش) توسط استاد (حسین بن محمد معمار) معروف به (لُرزاده) بنا گردید. این مسجد که به لحاظ بزرگی و عظمت اش مسجد اعظم نام گرفته و در زمره مساجد سه ایوانی است که ارتفاع گنبد آن به 24 متر می رسد و شبستان گنبددار آن، سراسر مزین به کاشی های معرق است و در ضلع جنوبی صحن واقع شده که از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق و غرب مرتبط است. مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتیق حرم مطهر و از جنوب غرب به خیابان ساحلی رودخانه و گنجینه حرم مطهر مرتبط می باشد.(نوبان ، ص 106و108 )  مدارس مذهبی قم: 1- مدرسه رضویه: هنگامی که با دعوت مامون هفتمین خلیفه عباسی امام رضا (علیه السّلام) ناچار شد از مدینه به خراسان هجرت کند ایتدا ازمدینه به بصره وسپس به بغداد و ازآنجا به سمت قم حرکت کردند و همه از ایشان می خواستند که مهمان آنها گردد و این افتخارات نصیب آنها شود، درآخر آن حضرت فرمودند: «شتر من به هرجا رفت و کنار خانه هرکسی توقف کرد مهمان او می شوم» شتر مسیری را پیمود تا به در خانه ای رسید و توقف کرد، صاحب آن خانه در خواب خود، دیده بود که امام رضا(ع) فردا، مهمان خانه اوخواهد شد. امام در همانجا پیاده شد و مهمان اوگردید و هنگامی که امام رضا(ع) به خراسان رفت، مردم قم درآن مکان شریف، مسجد و مدرسه ساختند و امروز این مدرسه در خیابان آذر قم به نام «مدرسه رضویه» معروف است.(قمی ،ج 7 ، ص 245) 2ـ مدرسه ستیه و بیت النور: در یکی از کتاب هایی که مورد اعتماد علمای بزرگی چون علامه مجلسی و محدث قمی به نام تاریخ قم نوشته حسن بن محمد سال( 378 هـ.ق) است، چنین آمده: زمانی که مامون برای استقرار حکومت خود به اجبار امام رضا(ع) را از مدینه به خراسان آورد. این خبر به حجاز رسید. در سال (201 هـ.ق )حضرت معصومه (س) به همراه بستگان خود برای دیدار برادرش، مدینه را به سمت خراسان ترک کردند. آن حضرت زمانی که وارد ساوه شدند بیمار گشته از همراهان پرسیدند: «اینجا تا قم چقدر راه است؟» عرض کردند: ده فرسخ به خدمتکار خود فرمود: «به جانب قم روانه شویم». وقتی به قم رسیدند، به منزل موسی بن خزرج بن سعد وارد شدند. او در منزل خود با کمال احترام از آن بانوی بزرگوار پذیرایی کردند. اما پس از 16 یا 17 روز آن بانو رخت از جهان بربست و پسران سعد و شیعیان را به سوگ خود نشاند. (قمی ، ج 7 ، ص 124) هم اکنون این عبادتگاه به صورت یک بنای با شکوه در وسط ستیه در محله میدان میر قم معروف است و محل زیارت شیفتگان آل علی(ع) می باشد. «ستی» به معنی خانم است، و از آنجا که حضرت معصومه(س) مدتی در آنجا سکونت داشتند مدرسه علمیه هم جوار آن به «مدرسه ستیه» معروف گردیدو آن عبادتگاه را که دروسط مدرسه قرارگرفته «بیت النور» نامیدند. 3- مدرسه فیضیه: این مدرسه یکی از مشهورترین و پر آوازه ترین حوزه های علوم دینی در جهان است که از نیمه اول قرن( ۱۳ هـ.ق) جایگزین بنای (مدرسه آستانه) شده و به اعتبار کتب و متون معتبر تاریخی از میانه قرن( ۶ هـ.ق) وجود داشت و در عصر صفوی تجدید بنا شده است. بنای مدرسه چهار ایوانی است و در دو طبقه با ۴ حجره تحتانی متعلق به عصر قاجار و ۴۰ حجره فوقانی متعلق به قرن( ۱۴ هـ.ق) با هدایت آیت الله حائری یزدی، بر فراز حجره های پیشیندر گرداگرد میانسرا (حیاط مرکزی) بنا گردید. قدیمی ترین بخش مدرسه، ایوان جنوبی آن است که با تاریخ سال (۹۳۹ هـ.ق) که به کاشی کاری های زیبایی متعلق به عصر صفوی مزین شده است و سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) محسوب می شود.(طباطبائی، ص 127 ) 4- مدرسه جهانگیر خان: این مدرسه که به نام مدرسه  ناصری و جانی خان نیز معروف است. مربوط به دوره صفویه می باشد.مدرسه جهانگیر خان به دلیل نقشه چند ضلعی و سر در زیبا ، ازمدارس برجسته قم به شمار می رود.این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم جهانگیر خان تعمیر شد.باردیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد در دوره ناصرالدین شاه به سال( 1278 هـ.ق) به وسیله «میرزا نصرالله خان مستوفی» تعمیر و مرمت شد به همین دلیل گاهی به نام مدرسه ناصری از آن یاد می شود. آخرین بار نیز در زمان حضرت آیت الله بروجردی به سال( 1373 هـ. ق) تعمیرات کلی در آن به عمل آمد. (دهقانپور، ص 32)  آرامگاه شخصیت های برجسته در قم: با فتح قم در سال 23 هجری قمری این شهر از همان ابتدا رفته رفته محل ورود شخصیت های برجسته از شیعیان و محبان علی(ع) شد ورود این شخصیت ها ،نقش مهمی در گرایش مردم  شهر قم به سمت مذهب تشیع داشته است؛ به نحوی که در تمام نقاط ایران، اولین ساکنان شهری که به تشیع گرویدند مردم قم بودند. این شخصیت ها اکثراً از  شاگردان و اصحاب نزدیک امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بودند و به نیابت از ائمه( علیهم السّلام) در قم سکونت اختیار نموده و مرجع امور مردم شدند مانند: آدم بن اسحاق، زکریا بن ادریس و زکریا بن آدم که هر دو از اصحاب امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) بودند و ابراهیم بن هاشم بن اسحاق و عمران بن عبدالله که از اصحاب امام رضا(ع) بودند. نکته قابل توجه اینکه نقل شده است که امام رضا(ع) به زکریا بن آدم فرمودند: «خداوند به خاطر تو بلا را از اهل قم دفع می کند» و غالب این افراد از دودمان اشعری بودند که رسول خدا(ص) در حق آنان چنین دعا کرد: «خداوندا افراد طایفه اشعری را ازکوچک و بزرگشان بیامرز» و در مورد دیگر فرمود: «اشعری ها از منند و من از آن هایم» مرقد شریف عالم بزرگوار علی بن حسین بن موسی بن بابویه (متوفی 329 هـ .ق) و علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر معروف (از اساتید مرحوم کلینی صاحب کتاب اصول کافی) در قم واقع شده و علی بن بابویه دارای دو فرزند به نام محمد بن علی (معروف به شیخ صدوق) و حسین بن علی بود که هر دو به دعای امام زمان(عج) متولد شدند، این دو بزرگوار نقش مهمی در ترویج احکام اسلام در قم داشتند. برخی از اسامی علما و بزرگان قم: ابوالقاسم بن محمد حسن (معروف به میرزای قمی)، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه قمی از اساتید شیخ مفید، ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی (معروف به نظامی گنجوی)، ابوعبدالله محمد بن خالد برقی، حسین طباطبایی (آیت الله العظمی بروجردی)، شیخ عباس قمی، قطب راوندی، آیت الله سید محمد حجت تبریزی کوهکمری و… از همان آغاز تاکنون قرن به قرن شخصیت های برجسته ای در قم سکونت نموده و قم را به دارالمومنین مبدل ساخته اند که هم اکنون قبور منورشان در کنار قبر حضرت معصومه(س) و همچنین دراطراف شهر قم، ذخیره های معنوی عالی این شهر وجود دارد. از قرن دوم تا نیمه قرن چهارم هجری قم هر روز گسترده تر و وسیع تر می شد و به عنوان تنها مرکز مهم برای استقبال و پذیرایی از خاندان امامت و محبان ایشان قرار گرفت و آنها در امنیت و کمال عزت و سربلندی در این شهر زندگی می کردند و به توسعه علوم دینی و مذهب تشیع می پرداختند. به همین علت حضرت معصومه (س) و تعدادی از فرزندان امام جواد (ع) و نوادگان امامان معصوم به قم آمده و در آنجا سکنی گزیدند. ازجمله این امامزادگانی که به قم آمدند حضرت موسی بن جواد معروف به موسی مبرقع (ع) است که در سال( 256 یا 259 هـ. ق) به قم آمدند.ایشان فرزند بلافصل امام نهم هستند که مرقد شریفشان در چهل اختران واقع در خیابان آذر قم واقع شده است. ازنویسندگان معروف دوره شاه عباس صفوی به نام احمد رازی درباره شهر قم می گویدکه سرزمین قم بالغ بر444 تن از فرزندان و نوادگان ائمه (ع) را در بر گرفته است.( مقدس زاده، صص 83-166 )  میراث فرهنگی و گردشگری قم: شهر قم علاوه بر دارا بودن اماکن مذهبی و تاریخی بسیار مهم نیز می تواند در جذب گردشگردان در حوزه فرهنگی و تاریخی بسیار حائز اهمیت باشد که باید آنها را دید و شناخت و از همه مهمتر به دوستداران فرهنگ و تمدن شناساند که مهمترین آنها را در ذیل مطرح می نمایم. 1- مقابر باغ گنبد سبز: این بنا مربوط به قرن (۸ هـ ‍.ق) است در بخش شرقی شهر قم واقع شده و متشکل از سه،برج آرامگاهی است. مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های اشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی می دانند.در یکی از بناها، مقبره «خواجه اصیل الدین »و دو تن ازامرای خاندان صفوی مربوط به سال(761 هـ .ق)قرار دارد.دربنای دیگر، مقبره «خواجه علی صفی» و سه تن از امرای دیگر خاندان صفوی مربوط به سال (792 هـ..ق) جای گرفته و مقبره شمالی به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری تعلق دارد. 2- تیمچه بازار فرش: تیمچه بازار بزرگ قم یكی از بناهای تاریخی و آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی به شمار می آید. معماری این بنا در دوره ناصری و توسط استاد «حسن قمی» مشهور به «معمار باشی» سال (1301 هـ . ق) صورت گرفته است. تیمچه بازار از بنایی با دو طبقه و پوشش طاق و گنبد تشکیل شده است. طبقه زیرزمین بنا با 20 حجره و طبقه بالا با 12 غرفه دارای ارسی های زیباست. همچنین سقف تیمچه دارای سه چشمه است. 3- کاروانسرای دیر گچین: این کاروانسرا در مرکز پارک ملی کویر و در فاصله 70 کیلومتری از شهرقم قرار دارد ،کاروانسرا در زمان اردشیر ساسانی ساخته شده در دوران صفویان و سلجوقیان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و همچنین درزمان قاجار قسمت‌های جدیدی به آن اضافه شده است.  این کاروانسرا دارای 6 برج است که 4 برج به قطر 6 متردر گوشه ها و دو برج نیمه مدرن در طرفین ورودی قرار دارد.دلیل نامگذاری این کاروانسرا تحت عنوان گچین این بوده است که عمده مصالح استفاده شده در آن گچ می‌باشد؛ این کاروانسرا به دلیل داشتن امکانات، قدمت و وسعت بسیار بالا، به عنوان مادر کاروانسراهای ایران به حساب می‌آید.همچنین وجودتمام مایحتاج مسافران در داخل کاروانسرا شامل مسجد، آسیاب، حیات خلوت حمام و سرویس بهداشتی است 4- سدکُبار: این سد در 25 کیلومتری جنوب قم ،برروی رودخانه کُبار قرار گرفته و برحسب ظاهر از آثار دوره ایلخانی قرن( 7 و 8 هـ .ق ) می باشد.سدکُبار که تاریخ ساخت آن به ۱۷۰۰ سال پیش بازمی گردد، به عنوان قدیمی ترین سد قوسی جهان شناخته می شود و با تامین آب مورد نیاز دشت کُبار باعث رونق کشاورزی در این منطقه شده است. این سد با داشتن ۲۵ متر ارتفاع از کف رودخانه و طول تاج ۵۵ متر، می تواند ۴۵۰,۰۰۰ متر مکعب آب را در پشت خود ذخیره کند. مصالح مورد استفاده برای ساخت این سد سنگهای لاشه شکل گرفته و تراشیده شده،دارای یک برج آبگیر می باشد. همچنین سد کُبار در دوره صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. 5- خانه تاریخی ملاصدرا: خانه ملاصدرا فیلسوف بزرگ قرن 11 که فلسفه اشراق را به نهایت اوج خود رساند و در منتی الیه غرب روستای کهک استان قم قرار دارد و عمر ساختمان سرخ رنگ و کاه گلی آن به دوره صفویه می رسد. تزئینات بنا شامل گچبری شبه سجاده ای و مشبک های گچی در نورگیرهاست.در شرق خانه قنات نسبتا پرآبی وجود دارد که جزئی از مجموعه خانه ملاصدرا محسوب می شود.  6- خانه امام خمینی(ره): این خانه یکی دیگراز اماکن منتسب به امام خمینی (ره) که مورد توجه ویژه گردشگران داخلی و خارجی است که در سال ( ۱۳۳۵ هـ .ش )توسط امام خمینی(ره) خریداری شده و تا سال( ۱۳۴۲ هـ .ش) در آن زندگی کرده اند. ساختمان در اشکوبه و بسیار ساده ای است که از زیرزمین و طبقه همکف تشکیل شده است.حیاط ساختمان در قسمت جنوبی قرار گرفته و در شمال،شرق و غرب آن فضاهای سرپوشیده قراردارد.استقرار فضاها به گونه ای است که پلکانی میانی، ساختمان را به دو بخش بیرونی از سمت شرق و اندرونی در سمت غرب تقسیم می کند. تالارسمت شرق محل سخنرانی حضرت امام خمینی (ره) در دهه های گذشته بود. 7- موزه آستانه مقدسه: این موزه که از موزه های قدیم ایران و از گنجینه های کم نظیر به شمار می آید در آبان( 1304 هـ  .ش)افتتاح شد و در سال های 1372 با چهره ایی نوین و در سطحی بسیار بالاتر نمایان شد.این موزه با مساحتی حدود 1000 متر مربع در دو طبقه دارای بخش های نمایشی اداری و موزه داری است دو تالار بزرگ نمایشی با ازاره های کاشی کاری شده زیبا که در کنار صحن حرم آستانه قرار دارد. 8- تپه باستانی قلی درویش: محوطه قلی درویش در حاشیه جنوبی شهر قم، ابتدای بزرگراه قم – جمکران در کیلومتر نخست جاده قدیم قم- کاشان واقع شده است.از سال 1381 تا 1396 محوطه قلی درویش به مدت 12 فصل کاوش شد. این محوطه در برگیرنده سه دوره اصلی شامل : عصر برنز قدیم (حدود 3500 تا 2800 قبل از میلاد)برنز جدید(حدود 1800تا 1200قبل از میلاد) و عصر آهن 1( حدود 1500تا1200 قبل از میلاد) می باشد. 9- قلعه تاریخی دولت آباد: این قلعه با مساحتی در حدود 3 هکتار، متعلق به دوره زند و قاجاریه در فاصله 60 کیلومتری نسبت به مرکز استان قم به سمت نیزار قرار گرفته است. قلعه دارای 12 برج در چهار جهت و دو ورودی در شمال و جنوب بوده است. 10- خانه تاریخی زند: خانه حاج علی خان زند در مرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله چهارمردان قرار دارداین ساختمان متعلق به اواخر دوره قاجار یعنی حدود 140سال قبل است و در حال حاضر موزه مردم شناسی استان قم است.   گردشگری سیاحتی قم : در شهر قم ظرفیت های گردشگری پیدا و پنهانی در زمینه جذب گردشگر وجود دارد.قم علاوه بر اینکه شهری با مقصد زیارتی است به دلیل وجود جاذبه های تاریخی و طبیعی می تواند از مقاصد گردشگری سیاحتی نیزبه شمار آید که مهمترین آنها را درذیل مطرح می نمایم. 1- دریاچه نمک: این دریاچه آب شور عظیم در حد واصل استان قم،اصفهان و سمنان قرارداشته و دارای وسعت بسیار زیادی است.که حدود60 کیلومتر از شهر قم درجناح شرقی است. در جنوب این دریاچه ،کویر وکاروانسرای مرنجاب و سفیدآب ودر شرق آن کاروانسرای شاه عباسی ، قصر بهرام وسیاه کوه قرارگرفته اند. 2- کویر قم: این کویر که ازشمال به دیرگچین و انتهای پارک ملی کویر ، از شرق به دریاچه نمک، از غرب به اتوبان تهران- قم و از جنوب و جنوب شرقی به قم و دریاچه نمک می رسدکه محدوده ای بالغ بر ده هزار هکتار می باشد و به دلیل موقعیت طبیعی وجغرافیایی آن و نزدیکی به تهران و قم، جایگاه مناسبی برای جهانگردی و گردشگری به شمار می آید. 3- گنبد نمکی قم: تنها گنبد نمکی متقارن جهان است که با دارا بودن دریاچه ای کوچک در دل خود پدیده ای طبیعی و منحصر به فرد به شمار می رود.یکی از جاذبه های ژئوتوریسمی در ایران گنبد های نمکی است که ابن گنبد های نمکی، حاصل چین خوردگی های زمین شناختی هستند که از فشار دائمی به لایه های نمک حاصل شده اند. ایران دارای گنبدهای نمکی فراوانی است که قابلیت و جاذبه های چند جانبه ای در جذب توریست دارد. این گنبد در فاصله 20 کیلومتری غرب شهر قم واقع شده است و جزء بزرگترین و زیبا ترین گنبدهای نمکی ایران شناخته می شود. 4- دره قاهان: در 35کیلومتری جاده ساوه – سلفچگان واقع شده است .این دره به لحاظ تقسیمات کشوری ، درحوزه استحفاظی استان قم واقع شده که یکی از بخش خلجستان محسوب می شود.طول این دره حدود 30 کیلومتر بوده و مجموعه ای از روستا را در خود جای داده است.دره قاهان سرزمین چهار فصلی است است که در هر زمان زیبایی های  خاص خود را دارد. 5- تالاب مره: این دریاچه آب شور در مجاورت دریاچه حوض سلطان و در شرق آن با فاصله نزدیکی قرار دارد و بیشتر ماه های گرم کاملا خشک است و به شوره تبدیل می شود. این تالاب عمدتا از بقایای رودخانه های فصلی کم عمقی که به آن می ریزد تغذیه می شود و مامن و ماوای پرندگان بسیاری است که در فصول مختلف سال از راههای دور ونزدیک به آن می آیند.مسیر دسترسی به این تالاب ، از طریق جاده خاکی است که از حوزه مسیله و کاج به دیر گچین کشیده  شده است و از میانه های آن می توان با طی کردن مسیری 20کیلومتری رو به شمال به کناره های این تا لاب رسید. بهترین  زمان برای انجام این بازدید ، اوایل  بهار هر سال است. 6- منطقه حفاظت شده پلنگ دره: وسعت این منطقه معادل 31735 هکتار در جنوب غربی شهر قم واقع شده است .در ناحیه شمالی پلنگ دره، منطقه سلفچگان، در ناحیه شرقی آن رودخانه قمرود و در غرب آن روستای کوچک قرارگرفته است.از سال 1375 به عنوان منطقه شکار ممنوع و در سال 1388 در لیست مناطق حفاظت شده کشور قرار گرفت.این منطقه ، زیستگاه انواع وحوش ازجمله پلنگ بوده و نام و شهرت خود را این حیوان گرفته است . به همین جهت از دیر باز مورد توجه شکارچیان بوده است. 7- دریاچه حوض سلطان: این دریاچه با مساحتی حدود 330 کیلومتر مربع ، به دریاچه شاهی و دریاچه قم نیز مشهور است. در شمال غربی دریاچه نمک و شمال استان قم قراردارد. این دریاچه شامل دو چاله جدا از هم یکی به نام «حوض ‎سلطان» و دیگری به نام «حوض ‎مره» است که با آبراهه باریکی به هم وصل می ‎شوند.دریاچه حوض سلطان در ساعات مختلف روز و در فصل های گوناگون ، مناظر زیبایی ازخود را به نمایش می گذارد. 8- برف انبار: این مکان در جنوب شرقی روستای فردو و شمال غربی نراق مرتفع ترین قله استان با ارتفاع حدود 3175 متر از سطح دریا است. این منطقه حدودا در 4 کیلومتری روستای فردو قراردارد.در کوهپایه برف‌انبار دو چشمه آب سرد در فاصله یکصد متری از هم وجود دارند که از دل کوه و سه چال برف‌خیز جریان می‌یابند و به باغ‌های انبوه فردو منتهی می‌شوند. همچنین این چشمه‌ها از معدود چشمه‌های آبی می‌باشند که در تمام طول سال در استان گرمسیر قم، آب جاری دارند و خشک نمی‌شوند.(دهقانپور، ص 12 -63)  قم در عصر های مختلف: مطالعه تاریخ ایران در عصرهای مختلف نشان دهنده آن است که جامعه ایران شاهد تغییرو تحولات گوناگونی درابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و مذهبی بوده است که روشن نمودن علل و چگونگی این تحولات هم از نظر داخلی و هم خارجی نیاز به بررسی دقیق و مطالعه کافی در این زمینه دارد که در ذیل اشاره مختصری به می نمایم. 1- عصر آل بویه: درقرن چهارم هجری و دردوره آل بویه به علت گرایش به تشیع،شهر قم مورد توجه قرار می گیرد.سپس دوره سلجوقیان و در قرن های پنجم وششم هجری  ادبا و دبیرانی در قم تربیت شدند که در دولت مشغول به کارشدند.قم در تمام این دوران با شهرهای دیگر شیعی مثل کاشان،ری،آوه و فراهان مراوده داشت و مذهب شیعه رادرآن شهرها ترویج می داد.شهر قم نیز از حمله مغولان در امان نماند و مورد حمله و غارت آنها قرار گرفته است.( فقیهی، ص 131،132) درقرن های هشتم و نهم هجری به سبب وجودآستانه مبارکه حضرت معصومه (س) و علی رغم وسعت کوچک قم، هم مورد توجه حاکمان و امیران آن زمان قرار داشت. درقرن هشتم نیزخاندان های معروف وبرجسته ای مثل خاندان صفی(مدرسی، 1364، ص 937) در شهر قم به عنوان امیران محلی ساکن بودند و با رابطه ای که با دولت های بزرگ داشتند قدرت خود را در شهر حفظ کردند و به همین علت گاهی بر سر همین رقابت ها قم دچار حمله و یورش قرار گرفته است. شهر قم در قرن نهم هجری همزمان با حکومت آق قویونلو ها و قراقویونلو ها مورد توجه قرارگرفت. به عنوان مثال در زمستان و بهار اوزون حسن در این شهر اقامت می‏کردند و شهرت داشت که این شهر اقامتگاه زمستانی شاهان این سلسله بوده است. همچنین از سوی شاهان این سلسله، فرامینی درباره تولیت آستانه حضرت معصومه(س) در دست است( مدرسی طباطبائی، ج1، ص193 به بعد) 2- عصر صفوی: در زمان صفویان شاه اسماعیل صفوی، به علت داشتن مذهب تشیع، به این شهراهمیت بیشتری می دادند یکی از یادگاری ها وآثار معماری شاه اسماعیل در شهر قم، ایوان شمالی آستانه حضرت معصومه(س) است که در دوران سلطنت شاه اسماعیل ساخته شده و کتیبه آن موجود است. از آن پس در دوران صفویه شهر قم، مورد توجه بیشتر قرار گرفت و به دلیل قداست محیط حرم، از آنجا به عنوان مرکزی برای دفن برخی از سلاطین صفوی استفاده شد. قبر پنج تن از سلاطین صفوی با نام‏های شاه صفی (م1052)، شاه عباس دوم (م1077)، شاه سلیمان (م1105) و شاه سلطان حسین (خلع در 1135) شاه طهماسب دوم (خلع در 1144) و شماری دیگر از شاهزادگان و امرای این دولت، در اطراف حرم است. مسأله انتقال مردگان برای دفن به قم، گرچه از پیش از این زمان سابقه داشت، اما از دوره صفوی، به صورت رسمی رایج درآمد که تاسالهای اخیر ادامه داشت ولی اکنون کاهش یافته است. (ستوده؛ ترابی، ص34 ،33).  3- عصر قاجاری: یکی از علل رشد و پیشرفت فیزیکی و فرهنگی شهر قم در دوره اخیر مدیون توجه سلاطین قاجاربه خصوص فتحعلی  شاه قاجار(سلطنت از 1212 تا 1250)  و فرزندان او و برخی از وزراء و سلاطین بعدی قاجار است. او در ابتدای سلطنت خود نذر کرده بود تا یک صد هزار تومان زر در تجدید بناو مرمت آستانه حضرت معصومه(س) تخصیص کند(مدرسی طباطبائی ، ج1، ص27 ) در آن زمان، میرزای قمی (م 1232) درقم زندگی می‏کرد که بسیار مورد توجه و عنایت شاه قاجارقرارداشت و ایشان به کرات به قصد زیارت و دیدارملاقات با میرزای قمی وارد این شهر شده و برای مدتی در آنجا می‏ماند.علت این توجه در درجه اول معطوف به تجدید بناو مرمت آستانه مبارکه حضرت معصومه( علیهاالسلام) بوده به نحوی که بنای فعلی آن به طور کامل، از دوره قاجار است؛ به طوری که کتیبه‏های موجود کاملا بر این امر گواهی می دهد.مقبره بسیاری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتیق یا کهنه آستانه مقدسه است. معروف‏ترین آنها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسیار زیبایی بر آن نهاده شده و حجره‏ای مستقل و زیبا به آن اختصاص یافته که شمار زیادی از شاهزادگان قاجاری نیز در آنجا مدفون هستند. مقبره محمد شاه قاجار نیز در صحن عتیق واقع شده است. همچنین می‏توان به مقبره مَهْد عُلْیا، مادر ناصر الدین شاه، فخر الدوله، دختر ناصر الدین شاه، معتمد الدوله گرجی، از چهره‏های سیاسی برجسته دوره قاجار و بسیاری دیگر یاد کرد.( ستوده؛ ترابی، صص51 -49) مقبره میرزا حسن خان مستوفی الممالک نیز یکی از مقابر زیبای قاجاری در محدوده صحن کهنه آستانه حضرت معصومه (س) است.در عصر قاجاری، یک تحول جمعیتی جدیدی در قم ایجاد شد که ترکیب قومی شهر را تغییرداد. طوایف متعددی به صورت مهاجرت های جمعی، از سمت غرب کشور، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدریجی به داخل شهر، ترکیب جمعیتی آن را عوض کردند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسیار قدیمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع از میان رفتند. طوایف مهمی که بدین ترتیب در قم اسکان یافتند، عبارتند از طوایف:عبدالملکی، بیگدلی، گائینی، کلهر، لَشَنی، کُرْزه‏بر، زندیه، خلج و شاد قلی(، مدرسی طباطبایی، 1364، صص84 -79 ) به دلیل تلاش‏های علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره قاجاری صورت گرفت و به یمن تألیف آثاری چون تاریخ دارالایمان قم و جز آن، می‏توان شناخت دقیقی نسبت به وضعیت این شهر در دوره قاجاری به دست آورد.( مرعشی نجفی ، ج2، صص94 – 65) 4- عصر پهلوی: در عصرپهلوی سه حوزه قدرت مجزا از هم در قم وجود داشت: نخست حاکم شهر که نماینده دولت در شهر بوده، دوم تولیت آستانه قم که موقوفات زیادی از املاک را در اختیار داشته و خود نیز صاحب املاک و ثروت فراوان و طبعا صاحب نفوذ قابل ملاحظه‏ای بوده؛ سوم، رهبری دینی و روحانی که شمار زیادی از طلاب و سایر مردم از آن تبعیت می‏کرده‏اند. این سه منبع قدرت، در عصرپهلوی در این شهر فعال بوده‏اند. در عصرپهلوی قم نیز مانند سایر شهر ها وارد عرصه جدیدی شده است برای اولین بار همسر ودختران رضاشاه، درسال( 1305هـ.ش )بدون حجاب به قم آمدندکه باعث اعتراض شیخ محمد تقی بافقی(م 1365 ق) یکی از روحانیان آن دوران شد .اما بعد از چندروز رضا شاه شخصا به قم آمد وآن روحانی معترض را مورد اذیت وآزار قرارداداین اعتراض اولین برخوردسیاسی در شهر قم علیه حکومت پهلوی محسوب می شود که در سال بعد با قیام آقا نوراللّه‏ نجفی از رهبران مشروطه اصفهان (م 1360 ش) بر ضد دولت رضاخان ادامه می‏یابد و پس از آن با آغاز سخت‏گیری‏های دولت، متوقف می‏گردد. توسعه وپیشرفت عمرانی در قم این دوره به آرامی صورت می گرفت. نخستین خیابان‏های جدیدالاحداث شهر در سال 1307 ایجاد شد. پس از آن در سال( 1316 هـ . ش ) راه آهن از مسیر قم گذشت. ازسال (1344 هـ. ش )به بعد راه‏های ارتباطی بین شهری از یک سو به تهران و از سوی دیگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان، توسعه یافت. اهمیت شهر قم، به عنوان نقطه عبور از مسیرهای جنوبی به سمت تهران از اواخر دوره قاجار به این سو، بیشتر آشکار می‏شود. فشار دولت برای پیشبرد اهداف تجدد گرایانه خود در قم، با اعتراض آیت‏اللّه‏ حاج شیخ عبدالکریم حائری (م 1315 ش) روبرو می‏شود، اما دولت، بی توجه به آنان با قاطعیت در تعطیلی مدارس دینی، خلع لباس روحانیون و مبارزه با روضه خوانی و تلاش برای کشف حجاب از زنان ادامه می‏دهد و به این ترتیب، خشم روحانیون را به صورت نهفته بر می‏انگیزد.در تمام عصر پهلوی ترکیب معماری آستانه حضرت معصومه(س) در قم، تغییری نمی‏یابد، جز آن که بخش مهمی از قبرستان سمت شمال شرقی آستانه که در قرن‏های نخست هجری به قبرستان( بابلان) شهرت داشت به جز آنچه که امروزه به نام قبرستان شیخان از آن برجای مانده، بخشی به صورت زمین مسطح و بخشی به صورت پارک در می‏آید. بخشی از توسعه عمرانی شهر، توسط تولیت و نیز مراجع تقلید صورت می‏گرفت که از آن جمله تأسیس کتابخانه بزرگ شهر توسط یکی از مراجع تقلید به نام آیت اللّه‏ شهاب الدین مرعشی نجفی در سال( 1353 هـ. ش) بود.در حال حاضر،این کتابخانه بزرگ‏ترین مجموعه خطی در میان کتابخانه‏های ایران را در اختیار دارد. عمده ترین ویژگی سیاسی این شهر ورود آن به صحنه سیاسی در اواخر سال 1339 و اوایل سال 1340 است. ورود امام خمینی (ره) به عرصه سیاست و روش انقلابی ایشان که همراهی شمار زیادی از روحانیون جوان را با خود داشت، سبب پدید آمدن فضای مبارزاتی تازه‏ای در برابر رژیم پهلوی شد. خشونت‏های سیاسی طی چهار سال ادامه داشت تا آن که رژیم، با تبعید ایشان به ترکیه و عراق و با تکیه به روش‏های استبدادی، اوضاع را آرام کرد؛ اما پس از آن، همواره این شهر، کانون اعتراض بر ضد رژیم بوده و با نشر کتاب و اعلامیه و اعزام روحانیون برای تبلیغ در ایام محرم و رمضان به روستاها، در نشر اندیشه‏های انقلابی می‏کوشید. طی سالها، شمار زیادی از علمای این شهر دستگیر و زندانی شدند. پس ازدرگیری طلاب با مأموران دولتی در خرداد 1354 و بسته شدن مدرسه فیضیه، نخستین جرقه انقلاب در 19 دی ماه 1356 در همین شهر زده شد و پس از آن، دامنه‏اش به شهرهای دیگر کشیده شد تا آن که در بهمن 1357 رژیم پهلوی سرنگون شده و دولت دینی که مرکزیت علمی آن در شهر قم بود، جایگزین آن شد.(مجله ، نامه قم )  قم، ظهور و توسعه نوآوری: با توجه به اینکه همه انسانها به طور ذاتی میل به پیشرفت دارندو مداوما در اندیشه پیشرفت و دستیابی به توسعه هستند باید اذعان داشت این پیشرفت بدون نوآوری و بدون آنکه کارهای جدید وخلاقانه رخ دهد اتفاق نمی افتد.پس بنابراین نوآوری و خلاقیت ناشی از فعالیت های آدمی است و اشتیاق به زندگی راحت تر و انجام سریع امور زندگی از یک طرف و عنصر رقابت از سوی دیگر عاملی است که باعث شده جوامع بشری به دنبال نوآوری باشند. با توجه به این نکته که تاثیر مراکز نوآوری در توسعه و رونق اقتصادی شهرها اگر همراه با تشویق های مادی و با پذیرش گروه های اجتماعی به ویژه شهروندان و مدیران مسئول با توجه به شرایط روز باشد می تواند سبب رقم خوردن رویداد ها و اتفاقات مهمی شود که در سایه گسترش و شتابی که درجامعه سبب پیشرفته شدن داردبی شک باعث توسعه و رونق اقتصادی در شهر قم خواهد داشت . همچنین اگر این طرح ها مبتنی بر به کارگیری نیروی انسانی و بومی باشد قطعا بر توسعه، اشتغال زایی و رشد بنگاه های زود بازده تاثیر گذار خواهد بود. به طور کلی می توان گفت بهبود کیفیت زندگی، برنامه ریزی آگاهانه، به اشتراک گذاشتن تجربیات مدیریت هوشمند شهر با توجه به چالش های عصر جدید مانند آلودگی های زیست محیطی ، کمبود منابع طبیعی ، افزایش جمعیت شهری و.. با کمک نوآوری های جدیدبه فرصت هایی برای آینده تبدیل خواهند شد. برخورداری شهر قم از جاذبه های مذهبی مانند حرم حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران و بقاع متبرکه نوادگان امامان معصوم (علیه السّلام) این شهر را به یکی از مهم ترین محورهای گردشگری مذهبی و زیارتی در سطح کشور تبدیل کرده است. علاوه بر آن با توجه به مرکزیت مدارس و حوزه های علوم دینی در قم و پایتخت معنوی انقلاب اسلامی بودن، ووجود ابنیه تاریخی و فرهنگی این شهر می تواند در صورت ظرفیت سازی مناسب، به برقراری ارتباط با پایگاه های دینی و مذهبی و تولید و نشر تفکر دینی در جهان اقدام کند. در این مقاله با تاکید بر کارکردهای فرهنگی و مذهبی شهر قم فائق آمدن بر موانع و چالش های توسعه گردشگری راهبردهایی ارائه شده است. استفاده بهینه از جاذبه های مذهبی، تاریخی و فرهنگی شهر قم در کنار سودآوری اقتصادی آن منجر به ترویج و گسترش ارزش ها و فرهنگ اسلامی، معرفی ارزش های انقلاب و فرهنگ ناب اسلامی ـ ایرانی و غنا بخشیدن به فرهنگ معنوی در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی می شود.   راهبردهای توسعه نوآوری عمومی: مطالعات نشان می دهند که بسیاری از سازه های یک شهر معمولی می تواند به عنوان محرکه های نوآوری بکار گرفته شوند .بدین منظور، 14 راهبرد توسعه نوآوری عمومی ارائه شده است که این راهبردها می توانند مسیر دستیابی به چشم انداز و پیشرفت را سرعت ببخشد و گاها جهش هایی چشمگیر ایجاد نماید.  1- راهبرد استعانت ویژه از مراکز مقدس و مذهبی: وجه تمایز شهر مذهبی قم نسبت به سایرشهرها به دلیل وجود حرم حضرت معصومه (س) ، مسجد مقدس جمکران، مدارس، مراکز متعدد وممتاز حوزوی و نیز اعتقاد مردم به حضور در هیات مذهبی می باشند ، شهر مذهبی قم از یک سوء با بهره مندی از امتیازات فوق و از سوی دیگر با عنایت به چشم اندازی تحت عنوان پایتخت فکری و علمی دنیای اسلام ، به تدوین راهبردی توسعه، فضاسازی و ترغیب حضور جمعی بپردازد و به عنوان محرکه ایی بسیار قوی به ایجاد شهر قم باویژگی بارز دانش مدار کمک نماید .به عبارت دیگر این گونه مکان ها محیط هایی ترغیبی برای محاوره های غنی (علمی- فرهنگی – اجتماعی – سیاسی و غیره ) فراهم می نمایند که منجر به مبادله ایده های نو می گردد و در حوزه های مختلفی همانند خانواده ، کار، علم ، اقتصاد و سیاست تاثیرشگرفی ایجاد می نماید.   2- راهبرد توسعه و حمایت از مراکز حوزوی و دانشگاه ها: در حال حاضر تمام دانشگاه های موجود نقش محرکه های نوآوری محلی و گاهی اوقات بین المللی را ایفاء می کنند ، البته این ها برای رشد و شکوفایی آکادمیک کافی نیستند پیوندهای چندگانه بین دانشگاه و شهروندان (بچه ها، آموزگاران ، بازرگانان، هنرمندان، صنعتگران و غیره ) باعث شده است تا دانشگاه را از یک مرکز پژوهشی و یادگیری به یک محرکه نوآوری تبدیل کند. 3- راهبرد به کارگیری و استعانت از جوانان:از آنجایی که جوانان بیشترین سهم را درآینده جامعه دارند با مشارکت این قشر در تصمیمات راهبردی و ترسیم چشم انداز می توان زمینه را برای تحقق آینده فراهم نمود. 4- راهبرد حمایت از آموزش و پرورش در سطح شهر:  به منظور تحقق چشم انداز در شهر،  نیازمند توجه و حمایتی ویژه از آموزش و پرورش، خصوصا ایجاد آموزش و پرورشی خلاق می باشد ، در نظام آموزش و پرورش عوامل متعددی وجود دارد که هر کدام سهم به سزایی در رشد جامعه شهری و پرورش خلاقیت و تحقق چشم انداز دارند ولذا آموزش و پرورش یکی از محرکه های اصلی نوآوری در شهر می باشد. 5- راهبرد حمایت از نهاد خانواده :از آنجایی که فرد خلاق از خانواده خلاق تحویل جامعه می گردد و کوچک ترین نهاد اجتماعی در هر طبقه ای خانواده است و نقش بسیار با اهمیتی در ساختن جامعه  و موفقیت آن در تحقق آینده دارد .این نهاد اجتماعی باید به تبادل نظر، تبادل دانش و تجربیات با سرعت و ضریب اطمینان بیشتر پرداخته و در حل مسائل و مشکلات هموارسازی و مسیر تحقق به یکدیگر کمک کنند. 6- راهبرد توسعه رویدادهای بزرگ شهری: نمایشگاه ها ، کنفرانس ها ، همایش ها و مواردی از این دست مثال هایی از رویدادهای بزرگ شهری به عنوان محرکه نوآوری هستند این رویداد فرصتی را برای بسیاری از کشورها جهت ارائه و به اشتراک گذاری موقعیت های علمی و فرهنگی فراهم می سازد. 7- راهبرد توسعه کتابخانه هاو موزه ها :کتابخانه های بزرگ نه تنها موفقیت های فکری نسل های گذشته را به صورت آرشیو نگهداری می کنند بلکه می توانند به عنوان یک فضا برای نوآوری عمل کنند کتابخانه قدیمی اسکندریه برای هزاران سال به عنوان مهمترین مرکز یادگیری جهان غرب شناخته شده است آرشیو و موزه آن انباشته از آثار ارزشمند بین النهرین ، ایران ، یونان ، رم، مصر بوده است و بسیاری از پژوهشگران در مرکز پژوهش آن به تحقیق می پرداختند و همچنین موزه های بزرگ همانند کتابخانه ها نه تنها موفقیت های گذشته را نشان می دهند بلکه همچنین به عنوان میزبانان و تقویت کنندگان نوآوری و زمینه های مختلف هنری و سایر حوزه ها عمل می کنند. 8- راهبرد توسعه پارک های علم و فناوری: پارک های فناوری به عنوان نهادهای اجتماعی و عضوی از زنجیره توسعه اقتصادی مبتنی بر دانش و فناوری است از جمله اهداف ایجاد آنها افزایش نوآوری تکنولوژیک توسعه اقتصادی و اشتغال زایی متخصصان بوده است و بسیاری از سیاستگذاران از پارک های فناوری به عنوان بخشی از یک راهبرد اندیشمند و هماهنگ برای توسعه ملی، منطقه ای و شهری خلاقیت و نو آوری نام می برند. همچنین پارک های فناوری محلی برای جذب شرکت های پیشرفته در عرصه فناوری و نیز محلی برای جذب متخصصان و نخبگان می باشند یک پارک علمی نهادی است که به وسیله متخصصین حرفه ای مدیریت می شود و هدف اصلی آن افزایش ثروت در جامعه از طریق ارتقاء فرهنگ نوآوری و رقابت در میان شرکت های حاضر در پارک و موسسات متکی بر علم و دانش است . 9- راهبرد توسعه پارکها و سایر فضای سوم: محیط های کار و زندگی به عنوان فضای اول و دوم قلمداد می شوند اما پارکها و مواردی از این دست به عنوان فضاهای سوم در نظر گرفته می شوند در واقع اینها مکان های عمومی هستند که افراد می توانند در آنجا گرد هم آیند دغدغه های کار و خانه یعنی فضاهای اول و دوم آنها را کنار بگذارند و زمانی را برای همنشینی و گفتگوی زنده صرف کنند پارکها، فروشگاه های کتاب و آرایشگاه ها، نمونه هایی از فضاهای سوم هستند که در این زمینه کار کرد یکسانی دارند اینها گاهی اوقات می توانند به عنوان محرکه نوآوری عمل کنند، فضاهای سوم فضای فیزیکی ترغیب کننده ، متنوع و همچنین بیشتر فرصت خطر پذیری را برای افراد ایجاد می کنند ؛ آنها معمولادر مدیریت دانش غیر رسمی خوب عمل می کنند. 10- راهبرد توسعه زیرساخت های دیجیتال:زیرساخت های فناوری اطلاعات یکی از عوامل اصلی شهر نوآور به شمار می رود همچنین سرانه کامپیوتر، درصد جمعیت متصل به اینترنت، تراکم آموزش IT در کودکستان ها و شبکه های موجود در ایجاد یک شهر نوآور موثر هستند. 11- راهبرد توسعه فضای مجازی شهری:شهرهای مجازی و سازمانی های مجازی باعث تقویت نوآوری در شهرها می شود افزون بر این شهرها می توانند سایر نهادها و فضاهای شهری را به محرکه های نوآوری تبدیل کنند از جمله می توان به این فضاها اشاره کرد :کودکستان ، خیابان ها، پیتزا فروشی ها، فروشگاههای بزرگ، بازارچه ها و تالارهای شهری. 12- راهبردتوسعه بازار سرمایه : به منظور بهره برداری در مقیاس بزرگ منابع مالی بسیاری احتیاج می شود به علاوه مبادلات سهام ، بانک ها، سرمایه گذاری های مشترک و سایر نهاده های مالی می توانند به عنوان محرکه های نوآوری عمل کنند. 13- راهبرد توسعه ورودی ها : ورودی ها یک محرکه نوآوری محسوب می شوند آنها عنصر ارتباط پذیری را در اقتصاد دانش محور فراهم می سازند فرودگاهها، بنادر و دروازه ها فرصت جریان آزاد دانش، ایده ، دیدگاههای مختلف ، و نوآوری در شهر را به ممکن می سازند باید گفته شود که ورودی ها الزاما یک موجودیت فیزیکی نیست. بلکه پورتال مجازی شهری نیز یک ورودی محسوب می شود که اتصال و دسترسی تمامی شهروندان را فراهم می سازد. 14- راهبردتوسعه برج دیده بانی: شهرها همانند سازمان ها اقدام به ایجاد برج دیده بانی نموده اند این برج ها مسئولیت تدوین خط مشی ها وراهبرد های بلند مدت شهر را برعهده دارند اینها به عنوان مراکز آینده نگری شهرها شناخته می شوند این مراکز شامل چهار عنصر می شوند: –  وجود یک گالری برای خلق و نمایش تصاویر آینده –  وجود یک آزمایشگاه نوآوری –  وجود یک بازار برای ایده ها –  وجود یک مرکز آموزش برای مهارت های آینده (طالبی کهدوئی،ش 71-72).   نتیجه گیری: قرن بيست و يکم را باید عصر صنعت گردشگری نام نهاد، زیرا پيشرفت فناوري موجب مي شود تا وقت انسان بيش از پيش آزاد گردد و زمان بيشتري را صرف اوقات فراغت خود نمايد. به دليل زير ساخت هاي فناوري، فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي ايجاد شده در قرن بيست و يکم، پديده گردشگري يک واقعيت اجتناب ناپذير در رفتار و عمل انسان براي ارضاي روح کنجکاو او خواهد بود. سفر به ديگر نقاط دنيا چه به صورت حقيقي و واقعي و چه به صورت مجازي با انگيزه هاي مختلفي جزو ملزومات زندگي قرن بيست ويکم و شکل دهنده جرياني است که مرزهاي ملي و بين المللي را درنورديده و رويکردي فراتر از دولت و ملت خواهد داشت. گردشگري به عنوان يکي از منابع در آمد و ايجاد اشتغال در سطح محلي مي تواندراهکاری براي توسعه اقتصادي باشد.گردشگري بخصوص در زماني که سود فعاليت هاي ديگر بخش هاي اقتصادي در حال کاهش باشد، جايگزين مناسبي براي آنها و راهبردي براي توسعه است. امروز صنعت گردشگري به اندازه اي در توسعه اقتصادي – اجتماعي کشورها اهميت دارد که اقتصاددانان آن را «صادرات نامريي» نام نهاده اند همچنين بايد افزود که چرخه عظيم مالي که به طور غيرمستقيم حول محور صنعت گردشگري مي چرخد، به مراتب مهم تر از درآمدهاي مستقيم بر اقتصاد جهاني تاثير گذار است. با توجه به موارد فوق  مهم‌ترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان قم، صنعت گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی است و دلیل آن وجود حرم حضرت فاطمه معصومه(س)، مسجد مقدّس جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام ‌زادگان و وجود ابنیه و بناهای تاریخی و باستانی سطح شهر قم است که در تمام فصول سال پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها می باشد.همین امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده وبا توجه به این که قم ام القرای جهان اسلام است ویکی از مهم ترین پایگاه مذهبی جهان تشیع و نیز دومین مرکز زیارتی کشور ایران محسوب می شود . به لحاظ موقعیت مذهبی خاص این استان در میان دیگر شهر ها «گردشگری مذهبی» جای رشد و توسعه قابل توجهی در این شهردارد،بدین سبب نیازمند اهتمام بیشتر مسئولان به توسعه زیرساخت های گردشگری مذهبی می باشد.بسیاری از مردم نسبت به جاذبه های استان قم شناختی ندارند از این روباید نسبت به آگاهی مردم اقدامات فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صورت پذیرد با این تفاسیر،شهرداری ها به عنوان یک نهاد اجرایی قادر به ارائه و هماهنگی در زمینه تسهیلات و نیز سازماندهی امکانات در زمینه گردشگری مذهبی می باشند و قادرند حلقه اتصال بین مردم و نیز گردشگری مذهبی در راستای ارتقاء و توسعه شهرقم گردند. بی تردید نقش شهرداری ها در ساماندهی گردشگران بسیار برجسته است و سیستم مدیریت شهری هم به لحاظ تئوریک و هم به لحاظ عملی دارای توان عملیاتی لازم جهت توسعه گردشگری مذهبی می باشد؛ به بیانی دیگر ، توسعه گردشگری شهری با بهره گیری ازظرفیت‌های مدیریت شهری کاملا منوط به نزدیک کردن سیاست‌ نهادهای تاثیرگذار در شهروسازمان‌های مرتبط با مقوله گردشگری نظیر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری است.