روزی به نام قم

به قلم: دکتر علی قنبری

قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح درجهان اسلام دارای سابقه ای غنی و تمدنی کهن و با تاریخ چند هزارساله در مرکز کشورمان ایران واقع شده است. این شهر به لحاظ سبقه تاریخی، مذهبی و جغرافیایی از دیرباز در مرکز توجهات ،تعاملات و تبادلات دینی، فرهنگی و سیاسی و حتی اقتصادی در ادوار مختلف تاریخ ایران وجهان واقع شده و تا به امروز این روند ادامه داشته است. دراین مقاله سعی شده به پیشینه تاریخی شهر قم وچگونگی شکل گیری مذهب تشیع در این منطقه جغرافیایی ایران پرداخته شود و درصدد یافتن پاسخی برای این سؤال است که چرا قم پس ازپذیرش اسلام توسط بومیان ساکن و مهاجرین به قم به عنوان یک شهر شیعی مطرح شد و مذهب تشیع را در حالی پذیرفت که سایر نقاط ایران هنوز در تردید پذیرش اسلام یا باقی ماندن بر آیین آبا و اجدادی خود بودند؟ نتایج بررسی های انجام شده در این مقاله، با استناد به منابع تاریخی و روایی، نشانگرآن است که مردم قم از همان ابتدای ورود اسلام، تفکر شیعی را برگزیدند و برحفظ وگسترش آن اهتمام ورزیدند و هرچندکه اشعریون در گسترش و توسعه مذهب تشیع در این منطقه نقش به سزایی داشتند اما یکی از عوامل اصلی نفوذ شیعه در این منطقه روایاتی از معصومین (علیهم السّلام) است که درباره فضیلت شهر مقدس قم بیان شده و همچنین ورود حضرت معصومه(س) را یکی دیگر از عوامل گسترش شیعه در این شهردانست ودر عصر حاضرمی توان با توجه به مراکز و اماکن مذهبی، در راستای ارتقاء وتوسعه گردشگری مذهبی این شهر پرداخت.  یکی ازمباحث مهم درحوزه شهر و شهر نشینی که سبقه ایی برابر زندگی اجتماعی انسان ها در کنار یکدیگر دارد؛ «آشنایی با تاریخچه پیدایش شهر و نحوه چگونگی شکل گیری شهرنشینی است». مبحث آشنایی با تاریخ و پدیده های اجتماعی و فرهنگی شهر ها ، ما را کنجکاو نمود تا در مورد « شهر قم » درقرون مختلف به بررسی مختصری بپردازیم تا نتایج و دست آوردهایمان را به اطلاع مردم خوب شهرو مسئولین عزیزمان برسانیم تا از این طریق بتوانیم، راهکارهاو راهبردهای کاربردی برای توسعه گردشگری مذهبی شهر قم ، درمدیریت آینده شهرمان ارائه دهیم. امام خمینی ( قدس سره) در رابطه با شهر قم ، فرمودند: «قم حرم اهل بیت(علیهم السّلام) است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است. از قم علم به همه جهان صادر شده است و می شود و از قم شهادت به همه جا صادر می شود. قم شهری است که در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته و از زمان ائمه اطهار (علیهم السّلام) مورد توجه اسلام بوده است و از قم تقوا، شجاعت، شهامت و همه فضایل به همه جا صادر می شد و صادر خواهد شد.علمایی که در قم، من ادراک کرده ام، کسانی بودند که در دنیا نمونه بودند، در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان سلام الله علیه » ( خمینی ، ج ۱۳، ص ۱۶۵)  و هچنین در( سال 1389) مقام معظم رهبری( مدظله العالی) در اجتماع بزرگ مردم قم ، فرمودند: «قم شهر علم است، شهر جهاد است، شهر بصیرت است. بصیرت مردم قم یکی از آن نکات بسیار مهمی است که در طول این سی و چند سال همواره خود را نشان داده است.جالب است که پیدایش شهر قم هم ناشی از یک حرکت جهادی و توأم با بصیرت. یعنی خاندان اشعریون که آمدند این منطقه را محل سکونت خودشان قرار دادند، در واقع اینجارا پایگاهی کردند برای نشر معارف اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)؛ یک مجاهدت فرهنگی را شروع کردند. اشعریون قبل از آنکه به قم بیایند ،جهادنظامی در میدان نبرد هم کرده بودند؛ بزرگِ اشعریون در رکاب جناب زیدبن‌علی (علیهماالسّلام) مبارزه کرده بود؛لذا بود که حجاج‌بن‌یوسف بر اینها خشم گرفت و اینها مجبور شدند بیایند و این منطقه را با تلاش خود، با بصیرت خود، با دانش خود، منطقه‌ علم قرار بدهند. همین هم موجب شد که حضرت فاطمه‌ معصومه(س) وقتی به این ناحیه رسیدند، اظهار تمایل کردند که به قم بیایند؛ به خاطرِ بودن همین بزرگان اشعریون. آنها رفتند از حضرت استقبال کردند، حضرت را به این شهر آوردند و این بارگاه نورانی از آن روز و از بعد از وفات این بزرگوار در این شهر نورافشانی میکند. مردم قم که پدید آورنده‌ این حرکت عظیم فرهنگی بودند، از آن روز پایگاه معارف اهل‌بیت(ع) را در این شهر تشکیل دادند و صدها عالم، محدث، مفسر و مبیّن احکام اسلامی و قرآنی را به شرق و غرب دنیای اسلام فرستادند. از قم، علم به اقصای خراسان و اقصای عراق و شامات رفت. این، بصیرت آن روزِ مردم قم است؛ که پیدایش قم بر اساس جهاد و بصیرت شد.» (سایت  WWW.KHAMENEI.IR)  پیشینه تاریخی شهر قم : آنچه از تاریخ شهر قم به دست می آید این است که پیدایش این شهر به پیش از اسلام بر می گردد و قبل از اسلام محلی به نام قم بوده اما حدودش در آن زمان مشخص نبوده است. جمعی ازقوم اشعری ها که از نژاد یمنی و شیعه بودند بعد از اسلام به قم آمدند و با حضورشان کم کم این سرزمین را توسعه دادند. از دیدگاه تاریخ «اشعری ها» از مفاخر قم به شمار می آید و ورود آنها به قم همزمان با تشیع و ولایت خاندان اهل بیت پیامبر(ص) بوده است. در کتاب انوارالمشعشعین از کتاب سیره المولوک عجم آمده است که بهرام گور به طرف سرزمین های ارمنی نشین می رفت؛ گذرش به اطراف ساوه افتاد در آنجا ماند و قم و روستاهای آن را بنا نهاد و آنجا را «ممجان» نام گذاری کرد. شواهد و آثار تاریخی باقی مانده از خرابه های شرقی شهر قم و همچنین اسامی روستاهای اطراف این مطلب را تایید می کند که قم قبل از ظهور اسلام وجود داشته است. ازجمله نام قم و توصیف زعفران آن در کتاب «خسرو وکواذان وریذک» از آثار زمان ساسانی، توصف شده است.قدمت تاریخی قم به حدی است که بنای شهر را به یکی از پادشاهان پیشدادی یعنی طهمورث (دومین پادشاه پیشدادی) نسبت داده اند و تردیدی نیست که در سلطنت ساسانیان قم ، به عنوان یک روستا معروف بوده است. درنهایت این که قم به صورت شهرک یا یک روستاباچند محله ، قبل از اسلام وجود داشته و همچنین در کتاب شاهنامه ابوالقاسم فردوسی (قرن چهارم) که روایتی از تاریخ ایران باستان است، نام قم سه بار آمده است.( محمدی اشتهاردی، صص7-10 )  فتح قم توسط مسلمین: با بررسی و مطالعه تاریخ شهرقم، این سرزمین توسط مسلمانان ، در زمان عمر خطاب (خلیفه دوم ، سال 23 هـ .ق ) به هنگام حمله مسلمانان به ایران،شهر قم به فرماندهی ابوموسی اشعری (عبدالله بن قیس) فتح شد ؛ هر چند که برخی فتح قم را به فرماندهی (احنف بن قیس) نسبت می دهند.به مرور امکان رفت و آمد مسلمانان عرب به قم باز شد و سرانجام در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (پنجمین خلیفه جنایتکار اموی که از سال 65 تا 86 قمری خلافت کرد) قوم بنی الاشعر، طایفه مومن و شیعه اشعری از قلمرو حکومت ظالمانه عبدالملک خارج شد و به قم پناهنده شدند و کم کم قم را تحت سیطره خود قرار دادند. در زمان هارون الرشید (پنجمین خلیفه عباسی که ازسال 170 تا 193 هجری قمری حکومت کرد)یکی از شخصیت های مشهور قم به نام حمزه بن یسع از هارون الرشید درخواست کرد تا قم را از اصفهان جدا و مستقل نماید و با اجازه هارون الرشید ، او در این خصوص تلاش وکوشش فراوان کرد و محدوده قم را تعیین و اراضی کشاورزی و مالیات آن را مشخص نمود.( محمدی اشتهاردی، صص13-15)  علل نامگذاری شهر قم : در خصوص انتخاب نام قم برای این شهر دلایل و اسناد مختلفی وجود دارد که به آن می پردازیم. 1ـ پیامبر اسلام (ص) در سال دهم بعثت، شبی از مکه به سوی بیت المقدس وسپس از آنجا به سوی آسمان ها عروج فرمودند و به معراج رفتند و در این سفر آسمانی جبرئیل (ع) همراه با آن حضرت بود و در این سفر خداوند متعال آیات و نشانه های بزرگ قدرتش را به آن حضرت نشان دادند. این مطلب به طورکامل و مجمل در قرآن در آغاز سوره اسراء و سوره نجم بیان شده است. یکی از دیدنی ها و شنیدنی های این سفر آسمانی ، در رابطه با شهر قم می باشد که امام صادق (ع) از پدران خود نقل فرموده است که رسول خدا(ص) فرمودند: زمانی که خداوند مرا به آسمان ها عروج داد جبرئیل مرا بر شانه راستش حمل کرد، در این هنگام به سرزمینی در «ارض جبل» نگاه کردم که سرخ رنگ و خوش رنگ تر از زعفران و خوشبوتر از مشک بود. ناگهان دیدم در آن سرزمین پیری قرار دارد که کلاه درازی برسر نهاده است از جبرئیل پرسیدم این سرزمین سرخ رنگ و خوش رنگ تر از زعفران و خوشبوتر از مشک چیست؟ گفت: این سرزمین شیعیان تو و شیعیان وصی تو علی(ع) می باشد. گفتم این پیری که کلاه بلند بر سر دارد کیست؟ گفت: «ابلیس پدر شیطان هاست». گفتم : او از مردم این سرزمین چه می خواهد ؟ گفت :«می خواهد آنها را از زیر پرچم ولایت علی(ع) خارج سازد و آنها را به فسق و آلودگی دعوت کند». گفتم: ای جبرئیل مرا به آنجا ببر. جبرئیل به سرعت  ،  مرا به آن سرزمین آورد و پیامبر(ص) به ابلیس گفت:«برخیز برو ای ملعون! برو در اموال ، فرزندان و زنان دشمنان آنها شرکت کن، زیرا تو  به شیعه من و شیعه علی(ع) راه نفوذ و سلطه ای نداری» سپس امام صادق(ع) فرمود: از این رو که پیامبر(ص) به شیطان فرمود: «قم»، این سرزمین به نام« قم» نامیده شده است.(قمی، ج7 ،ص355 ؛ مجلسی ،ج18 ،ص407 )  این روایت به عنوان یکی از معجزات پیامبرعظیم الشأن اسلام(ص) است که به طور بسیار واضحی عظمت معنوی سرزمین قم و حوادث دینی و سیاسی  که در این شهر اتفاق افتاده را به تصویر کشیده است و گویای این مطلب است که شهر مقدس قم ، مرکزی برای خداپرستان و اولیاء خداخواهد می شود. 2- واژه «قم»عربی «کومه» است با این توضیح که این سرزمین پیش ازآنکه به شکل شهر بنا شود ، دارای چاه هاوگودال های پر آبی بود که به واسطه باران جمع آوری و ذخیره شده بود. چوپان ها احشام خود را برای آشامیدن آب ،کنار آن گودال ها می بردند وبه مرور زمان برای خود سکونت گاه های موقتی در کنار گودال ها بنا کردند. در فارسی به آن گودال ها «کومه» می گویند. این کومه ها کم کم زیاد شد و به شکل روستا و سپس به صورت شهر در آمد و همان نام«کومه یا کوم» برای آن باقی ماند. پس از ظهور اسلام و نفوذ زبان عربی و آمیخته شدن ادبیات عربی و فارسی کوم مبدل به قم گردید.(رهنما، ص36 ) 3- ابومقاتل دیلمی عامل ری می گوید: از امام هادی(ع) شنیدم که فرمودند:« قم را از آن جهت قم گفتند که چون در طوفان جهانی نوح، کشتی نوح(ع) به این سرزمین رسید توقف کرد و این سرزمین قسمتی از بیت المقدس است». (قمی، ج7 ،ص 357 ) 4- امام صادق(ع) فرمودند: «از این رو قم را قم نامیدند، زیرا اهل قم با قائم آل محمد(عج) اجتماع نموده و با آن حضرت برضد طاغوت ها قیام می کنند، و با کمال استقامت و استواری به یاری او می پردازند».( قمی، ج 7، ص357 ) 5- سابقا نام روستاهای قم، کمندان بود و پس از به هم پیوستن آن ها به همدیگر و تشکیل یک آبادی بزرگتر کلمه کمندان با لفظ اختصاری «کم» خوانده شد و سپس با ورود اعراب به این آبادی به آن «قم» گفتند. (یاقوت حموی، ج 4 ،ص 397)   قداست سرزمین قم و ارزش های معنوی آن: درباره ارزش ها و ظرفیت های معنوی و تقدس سرزمین قم ، روایات ارزشمندی از سوی معصومین (علیهم السّلام )در کتب گوناگون ثبت وضبط شده است که حکایت از سبک زندگی اسلامی در این شهر دارد. مضمون روایات اسلامی درباره شهر قم و فضایل آن و زندگی در آن به اختصار عبارتند از: قم عش آل محمد(آشیانه و پناهگاه آل محمد(ص) و شیعیان آن ها)(مجلسی ،ج57 ،ص214)، مقدس بودن خاک و سرزمین قم، محل استراحت و آسایش معنوی مؤمنان و گشوده شدن دری از درهای بهشت به سوی قم. (قمی، ج 7 ،ص 357) 1ـ امام صادق(ع) فرمودند:« برای خدا حرمی است و آن مکه است، و برای پیامبر(ص) حرمی است و آن مدینه است. برای علی(ع) حرمی است و آن کوفه است. از برای ما حرمی است و آن قم است و به زودی بانوئی از نوادگان من در این سرزمین دفن شود که نام او فاطمه است کسی که مرقد او را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود». روایت کننده گوید: امام صادق(ع) قبل از آنکه امام موسی بن جعفر(ع) پدر بزرگوار حضرت معصومه(س) به دنیا بیاید این سخنان را فرمودند. (نائینی اردستانی، انصاری قمی ،ج 1،ص111؛ قمی، ج2، ص 436) 2ـ امیرمومنان علی(ع) نقل می کنندکه پیامبر اکرم(ص) فرمودند:« هنگامی که در شب معراج به آسمان چهارم رفتم نگاهم به بارگاهی از مروارید افتاد که دارای چهار پایه و چهار در بود، همچون ابریشم سبز می درخشید به جبرئیل گفتم:« این بارگاه چیست که در آسمان چهارم بهتر از آن ندیده ام؟»گفت: «حبیب من ، محمد (ص)، این بارگاه تصویر و نموداری از شهری است که نام آن شهر قم است، بندگان با ایمان در آن گرد هم می آیند ودر خط محمد و آل او هستند و امید شفاعت پیامبر(ص) را در روزقیامت دارند.».(قمی، ج 7، ص 357 )  3ـ امام رضا (ع) فرمودند:«مردم قم ،درقبرهای خود(در عالم برزخ) محاسبه می شوند وسپس از قبرهای خود به سوی بهشت می روند »و امام صادق (ع) فرمودند: «مردم قم،آمرزیده هستند». (قمی، ج 7 ، ص 245 ) 4- امام صادق (ع) فرمودند: قبل از ظهور حضرت مهدی (عج) قم مرکز علم و دانش می گردد و از آنجا علم و دانش به تمام شهرها و نقاط شرق و غرب منتشر می شود و حجت خدا بر همگان تمام می گردد و کسی نمی ماند که از سرچشمه علم و دین بهره مند نشده باشد  و درروایتی دیگر فرمودند: به زودی زمانی خواهد آمدکه قم و مردم آن حجت سایر شهرها ومردمانش می شوند و این زمان غیبت قائم ما(عج) تا ظهور اوست و گرنه زمین اهلش را به کام خود فرو می برد. (قمی،  ج 7 ، ص 357 ) 5- سلیمان بن صالح می گوید: روزی در محضر امام صادق(ع) بودیم ازفتنه و ظلم طاغوت های بنی عباس سخن به میان آمد به آن حضرت عرض کردیم برای حفظ جان خود به کجا برویم؟ فرمودند: به سوی کوفه و قم و اطراف این دو مرکز بروید سپس افزود شیعیان و دوستان ما در قم هستند و به قدری مورد توجه مردم قرار می گیرند که ساختمان های بسیار در این شهر می سازند(قمی، ج 7 ، ص 357 )

با توجه به موارد فوق  مهم‌ترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان قم، صنعت گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی است و دلیل آن وجود حرم حضرت فاطمه معصومه(س)، مسجد مقدّس جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام ‌زادگان و وجود ابنیه و بناهای تاریخی و باستانی سطح شهر قم است که در تمام فصول سال پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها می باشد.همین امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده وبا توجه به این که قم ام القرای جهان اسلام است ویکی از مهم ترین پایگاه مذهبی جهان تشیع و نیز دومین مرکز زیارتی کشور ایران محسوب می شود . به لحاظ موقعیت مذهبی خاص این استان در میان دیگر شهر ها «گردشگری مذهبی» جای رشد و توسعه قابل توجهی در این شهردارد،بدین سبب نیازمند اهتمام بیشتر مسئولان به توسعه زیرساخت های گردشگری مذهبی می باشد.بسیاری از مردم نسبت به جاذبه های استان قم شناختی ندارند از این روباید نسبت به آگاهی مردم اقدامات فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صورت پذیرد با این تفاسیر،شهرداری ها به عنوان یک نهاد اجرایی قادر به ارائه و هماهنگی در زمینه تسهیلات و نیز سازماندهی امکانات در زمینه گردشگری مذهبی می باشند و قادرند حلقه اتصال بین مردم و نیز گردشگری مذهبی در راستای ارتقاء و توسعه شهرقم گردند. بی تردید نقش شهرداری ها در ساماندهی گردشگران بسیار برجسته است و سیستم مدیریت شهری هم به لحاظ تئوریک و هم به لحاظ عملی دارای توان عملیاتی لازم جهت توسعه گردشگری مذهبی می باشد؛ به بیانی دیگر ، توسعه گردشگری شهری با بهره گیری ازظرفیت‌های مدیریت شهری کاملا منوط به نزدیک کردن سیاست‌ نهادهای تاثیرگذار در شهروسازمان‌های مرتبط با مقوله گردشگری نظیر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری است.